ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

2017-2018

Դասարանական.

1. Պատմեք եվրոպացիների աշխարհագրական հայտնագործությունների մասին;

 

1. Թվարկեք եվրոպացիների աշխարհագրական հայտնագործություների պատճառները և հետևանքները (պատասխանը հիմնավորեք):

 

3. Համեմատեք Քրիստափոր Կոլումբոսին, Ֆերնան Կորտեսին և Պաչակուտի Յուպանկիին իրենց գործունեության ընթացքի ու արդյունքների տեսանկյունից;

Քրիստոփոր Կոլոմբոսը հայտնաբերեց Ամերիկան, Ֆերնան Կորտեսը երկու անգամ գրավեց Մեքսիկան , իշ կարծիքով երկուսն էլ խելացի էին և ուժեղ։

1. Սահմանեք եվրոպացիների աշխարհագրական հայտնագործությունների ժամանակաշրջանի 5 կարևորագույն հասկացությունները: Հասկացությունների ընտրությունը հիմնավորել։

Մարդու կարողությունը դատողություն անելու, ճիշտ մտածելն է ։

Հայտնագործություն անելու համար մարդու տրամաբանությունը պետք է ունենա ։Իսկ շատ ուժեղ տրամաբանություն ասելով հասկանում ենք լեգենդ։ Հիմա ավելի շատ կատարելագործում են քան ստեղծում

Իմ կարծիքով նաև պետք է լինի այնպիսի պայմաններ, որ մարդ կարողանա այդ ամենը ավարտին հասցնելհասցնել։

Դասարանական .

1. Պատմեք X-XIV դարերի հայկական մշակույթի մասին

X-XIV դդ․ նպաստավոր պայմաններ կային նոր կրթական համակարգի առաջացման և զարգացման համար։ Նախորդ ժամանակաշրջանից հայտնի «յոթ ազատ արվեստների»ավելի բարձունքների հասան։

1. Թվարկեք X-XIV դարերի հայկական մշակույթի ամենանշանավոր գործիչներին: Գործիչների ընտրությունը հիմնավորեք;

Գրիգոր Մագիստրոսը, Հովհաննես Իմաստասերը, Եսայի Նչեցին, Վահրամ Րաբունին, Գրիգոր Տաթևացին։

Նրանք են ամենանշանավոր գորիծիչները, քանի որ նրանք սովորել և կրթություն են ստացել վարդապետարաններում, որն այն ժամանակ բարձրագույն դեր էր կատարում։ Օրինակ՝ Գրիգոր Նարեկացին սովորել էր Նարեկիվարդապետարանում, և նա հիմա մեր պատմության մեջ մեծ դեր է կատարում։

1. Բնութագրեք Գրիգոր Մագիստրոսին;

Գրիգոր Մագիստրոսին գիտնական, փիլիսոփա, բանաստեղծ, քաղաքական և ռազմական գործիչ էր։ Սպարապետ Վասակ Պահլավունու որդին է։ Սկզբնական կրթությունը ստացել է Անիի դպրոցում։ Հորեղբոր՝ սպարապետ Վահրամ Պահլավունու հետ պայքարել է ներքին և արտաքին թշնամիների դեմ, նպաստել Բագրատունիների գահի ամրապնդմանը։

Կարծում եմ, որ նա ևս կարևորագույն դեր է կատարել պատմության մեջ, քանի որ եկեղեցիներ է կառուցել։

1. Համեմատեք V և X-XIV դարերի պատմիչներին:

 

Տնային առ.

1. Նկարագրել ճապոնական գիրը.

Չափազանց բարդ ու հետաքրքրական է ճապոնական գիրը: Նրա հիմքում ընկած են VI-VIII դարերում չինացիներից փոխառված և ճապոներենի առանձնահատկություններին հարմարեցված հիերոգլիֆները: Ճապոներեն լեզվով գրելու եւ կարդալու համար անհրաժեշտ է իմանալ երեք տեսակի գիր: Ճապոնական գիրը հիերոգլիֆներից բաղկացած գրային համակարգ է: Բաղկացած է հիերոգլիֆներից՝ քանջի եւ երկու այբուբենից’ հիրագանա եւ կատագանա: Կա նաեւ ռոմաջի տարբերակը: Սա լատինական այբուբենի կիրառումն է ճապոներեն լեզվով գրելու համար:

1. 9-րդ դարում ինչ կարևոր իրադարցություն եղավ, և ինչ հետևանքներ դա ունեցավ։

1192 թվականից Ճապոնիան ղեկավարում էին սյոգունները, որոնց աջակցում էին ազնվական կալվածատերերը`   իրենց ռազմիկներով`   սամուրայներով: Մինամոտո – նո Յորիթոմոն հիմնադրում է բակուֆու ռազմական ռեժիմը և դառնում է շյոգուն։

1. Ճապոնիան ինչ վերցրեց դորասիզմից։

?

1. Պատմել 6-րդ դարի ճապոնիայի զարգացման մասին։

Նրանց հիմքում ընկած է 6-ից 8-րդ դարերում չինացիներց փոխառնված և ճապոներենի առանձնահատկություններին հարմարեցված հիերոգլիֆները։ Թերթ կարդալու համար, օրինակ, անհրաժեշտ է իմանալ մոտ երկու հազար նշան, իսկ դրանց ընդհանուր թիվը տասը հազարից ավելի է։ Իհարկե, դժվար է դրանք բոլորը հիշելը, և ճապոնացիները գրքերում այս կամ այն նշանին հանդիպելիս հաճախ դիմում են բառարանի օգնությանը։

Միաժամանակ Ճապոնիայում գոյություն ունի վանկային այբուբեն։ Տեքստերի բառերի մեծ մասի արմատները գրվում են հիերոգլիֆներով, իսկ քերականական վերջավորությունները՝ վանկակազմիչ այբուբենով։ Տեքստերը կարդացվում են վերևից ներքև և աջից ձախ։ Եվ չնայած նշված բարդություններին՝ Ճապոնիան համատարած գրագիտության երկիր է։ Վեց տարեկանից երեխաները հաճախում են դպրոց, իսկ տասնամյա կրթությունը պարտադիր է։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում ուսումը վճարովի է, բայց կան նաև անվճար պետական համալսարաններ, որտեղ ընդունվելու համար պետք է հաղթահարել մրցակցային մեծ դժվարություններ։

Բավականին հարուստ և բազմազան է նաև Ճապոնիայում ստեղծված գլուխկոտրուկների տեսականին։ Աշխարհում շատ տարածված են ճապոնական խաչերիզները, թվային դաշտերով գլուխկոտրուկները։ Հայտնի է թղթի կտորից ստեղծվող ֆիգուրներ պատրաստելու արվեստը։

Ճապոնական երգարվեստի վրա իր խորն ազդեցությունն են թողել ժամանակակից արևմտյան և՝ նամանավանդ ամերիկյան երաժշտական ուղղություններն ու ոճերը։ Ճապոնացիներն ամեն կերպ ձգտում են երգարվեստի հարցում լինել ժամանակակից։ Միևնույն ժամանակ Ճապոնիայում հարգի են ավանդական ճապոնական երգ-երաժշտությունն ու նրանց հիման վրա մշակված ուղղությունները։ Ամբողջ աշխարհում հայտնի է և տարածված XX դարի 70-ականներին ստեղծված՝ երգի երաժշտության ձայնակցությամբ երգելու ձևը։

Հարյուրամյակներ առաջ ստեղծված մշակութային արժեքներից շատերն այսօր նույնպես ունեն լայն տարածում ունեն և կազմում են ժամանակակից Ճապոնիայի մշակույթի անբաժան մասը։ Դրանցից է նաև հատուկ ձևով կրթված և դաստիարակված կանանց կողմից մատուցվող ծառայությունները։

1. Ներկայացնել կլաները նրանց մասնակիցներով և պատմել նրանց ապրելակերպի մասին։

?

Պատմության մոռացված կրոններ

Մեզ թվում է , որ ամեն կրոն մենք գիտենք բայց դա այդպես չէ :Այս կրոններից  մեծ մասը մոռացվել  են ժամանակի ընթացքում:  Կրոններն խորհրդանշող  տաճարներն ու արձանները համրյա թե ամբողջությամբ անհետացել են պատմությունից, իսկ ներկայումս, նրանց աստվածները նույնիսկ չեն էլ հիշվում : Այստեղ ես ձեզ կծանոթացնեմ այն  կրոնների հետ,  որոնք գոյություն են ունեցել շատ վաղուց և ունեն մի մեծ պատմություն: Տերբերվում են ներկայումս գոյություն ունեցող կրոններից :Ինձ թվում է բոլորին էլ հետաքրքիր կլինի այս տեղեկությունը.

Օլմեկների կրոնը

  

Օլմեկները մեզոամերիկյան քաղաքակրթության ներկայացուցիչ են: Նրանք պաշտում էին իրենց կրոնը Ք.ա. 1400-400 թթ.` մինչև իրենց կործանումը ՝ ոչ մի ստույգ պատճառ հայտնի չէ նրանց կործանման մասին, սակայն ենթադրվում է, որ դա կարող էր լինել խոշոր հրաբխային ժայթքման հետևանքով: Քանի որ չի պահպանվել որևէ ստույգ փաստ կամ վկայություն նրանց կրոնի հետ կապված գիտնականները ստիպված էին այն համեմատել Ացտեկների ու Մայաների կրոնների հետ, որպեսզի գտնեին նմանությունները: Օլմեկների կրոնը շատ նման էր շամանիզմի իսկ նրանց գլխավոր աստվածը հովազ էր անձրևի և պտղաբերության աստվածը: Չնայած, ըստ որոշ տեսությունների նրանք չունեին գլխավոր աստված, այլ 8 առանձին հավասար կարևորություն ունեցող աստվածներ:
Աստվածներին մատուցվում էին տարբեր զոհաբերություններ այդ թվում նաև արյան զոհաբերութուն: Նրանց պաշտամունքը զուգակցվում էր տարբեր ծիսական պարերով ինչպես նաև դիմակներով: Օլմեկների հոգևոր առաջնորդները, հալյուցինացիաներ առաջացնող տարբեր հոգեմետ միջոցներ էին օգտագործում իրենց աստվածների հոգիների հետ շփվելու համար: Մինչ այժմ հնագետներին հաջողվել է Օլմեկների 10 պաշտամունքի առարկաներ գտնել: Իր վաղ ծագման համար այս կոնը համարվում է մեցոամերկացիների կրոնների մայր կրոնը, հանտկապես այն պատճառով, որ դրա ու դրան հաջորդող կրոնների միջև բազմաթիվ նմանություններ կան:

Վեդիզմ

Վադիզմը անտիկ Հնդ-արիական ցեղերի կողմից պաշտվող կրոն էր, որն իր ծաղկումն էր ապրում Ք.ա. 1500- 500 թթ.: Համարվում է, որ ժամանակակից հինդուիզմը ծագել է այս կրոնից, քանի որ այս երկու կրոնները կիսում են  միևնույն հոգևոր տեքստերը` Չորս Վեդաները: Այնուամենայնիվ սրանց մեջ կան նաև տարբերություններ: Այն իրենից ներկայացնում է բազմաստվածության կրոն, որտեղ աստվածները բաժանվում են երկու տարբեր դասերի` Դեվաներ, որոնք համարվում են բնության աստվածները և Ասուրաներ, որոնք բարոյական կոնցեպտների աստվածներն էին: Վեդիզմում բանավոր կատարվող հիմները կարևոր նշանակություն ունեին և տարբեր արարողություններ էին իրականացվում, որտեղ կարևոր դեր էին խաղում կրոնի հոգևոր առաջնորդները, ովքեր ըստ հավատացիալների, բարելավում էին կրոնի հետևորդների կյանքը, իրենց աստվածներին բարհաճ վերաբերմունք ցույց տալով:  Վեդիզումում կենդանական զոհաբերություններ էին մատուցում, որն այնուամենայնիվ տարածված բնույթ չէր կրոմ: Ավելի հաճախ որպես զոհաբերություն էին մատուցվում կաթ ու հացահատիկ:
Ինդրան ամենակարևոր աստվածն էր և ամենահայտնի առասպելը պատմում է, որ երբ Ինդրան սպանում է իր երեխաներից շատերին Դիտին ՝ սատանաների մայրը սկսում է կախարդել Ինդրայի վերջին դեռևս չծնված տղային, որպեսզի նա ավելի ուժեղ լիներ քան Ինդրան: Պարզելով այս մասին` Ինդրան կայծակի գունդ է կուլ տալիս ու սպանում արգանդում գտնվող չծնված մանկանը:

Աշուրիզմ

Ասորական ազգային կուլտը` Աշուրիզմը, գրեթե նույնական է Բաբելոնյան կրոնին, սակայն մեկ շատ կարևոր տարբերությամբ. որպես հիմնական պաշտամունքի առարկա Մարդուկին պաշտելու փոխարեն, ասորիները պաշտում էին Աշուրին: Լինելով գրեթե նույնական հին Բաբելոնի կրոնին այս կրոնը նաև որոշ նմանություններ է կիսում Հուդաիզմի և Քրիստոնեության հետ, ավելի ստույգ` «Մեծ ջրհեղեղի» պատմությամբ և Բաբելոնի աշտարակաշինության պատմությամբ: Նրանք նաև կիսում էին Լիլիթ անունով կնոջ մասին պատմությունը, ըստ որի Լիլիթը Ադամի առաջին կինն էր և իրենից ներկայացնում էր չարը:
Աշուրիզմի ամենակարևոր օրերից մեկը Նոր տարվա տոնակատարությունն է, որը հայտնի է որպես Ակիտու, և որը տևում է 11 օր, որի ընթացքում առանձնահատուկ միջոցառումներով երկրպագում են Աշուրին: Այս կրոնը մոտավորապես ծագել է Ք.ա. 18-րդ դարում և տևել մինչև Ք.ա. 5-րդ դար, երբ Ասորեստանը կործանվեց, չնայած հնարավոր է որ այն դեռևս պահպանվում էր գաղտնի կերպով:

Թենգրիիզմ

Աշխարհի ամենահին կրոններից է Թենգրիիզմը, որը ծագել է մոտավորապես Բրոնզե դարում (3600-1200 Ք.ա.): Կրոնը զարգացվել է Ալթայի լեռներում Կենտրոնական Ասիայում: Այն իրենից ներկայացնում է միաստված կրոն, որտեղ մեծ կարևորություն էր տրվում նախնիների պաշտամունքին: Այս կրոնում ի տարբերություն այլ կրոնների չկա սուրբ գիրք այդ իսկ պատճառով շատ բան հայտնի չէ դրա մասին: Այնուամենայնիվ, շատերը հավատացած են, որ Հյուսիսային Կովկասում ապրող Հոները  պաշտում էին Թենգրի անունով աստծուն, ում նրանք ձիեր էին զոհաբերում:
Այս կրոնը որոշ նմանություններ ունի քրիստոնեության հետ (ինչպես որ բազմաթիվ այլ հեթանոսական կրոններ): Նրանց ամենակարևոր տոնը դեկտեմբերի 23-ին էր, որը Թենգրանի Հայտնության օրն էր: Նրանց բազմաթիվ ավանդույթներր գալիս են դեռևս 5-րդ դարից: Այդ թվում նաև նրանք ծննդյան տոների համար ծառ էին տանում իրենց տներ ու զարդարում դրանք: Մոնղոլների կառավարման տարիներին կրոնը անկում ապրեց, սակայն նույնիսկ մեր օրերում քիչ մարդիկ դեռևս պահպանել են այս կրոնը: Ղրղստանում նույնիսկ կան քաղաքական գործիչներ, ովքեր փորձում են այս կրոնը դարձնել պետական կրոն:

Մանիքաիզմ

Մանիքաիզմին Պարսկաստանում Ք.հ 3-րդ դարում սկիզբ է դրել Մանի անունով մի մարդ: Այն ի սկզբանե համարվում էր, քրիստոնեության հերետիկ աղանդ, սակայն ընդունվել է, որպես առանձին կրոն: Այս կրոնի հիմնադիրը պնդում էր, թե միավորում էր աշխարհի բոլոր կրոնները մեկ կրոնի մեջ, այդ թվում և զորոաստրանիզմը, բուդդիզմը և քրիստոնեությունը: Մանիքաիզմի ուսմունքը շեշտը դնուոմ էր բարու և չարի տարբերությունների վրա և համարվում էր, թե ուներ այն գիտելիքները, որոնք թույլ կտային մադուն գնալ դեպի փրկության: Այս կրոնի կողմնակիցների կամ հետևորդների ամենաբարձր աստիճանի մարդիկ համարվում էին «Կատարյալներ» կամ «Ընտրյալներ» և նրանք պետք է վարեյին քոչվորային կյանք:
Դրա հետևորդները մեծ առաքյալներ էին, ովքեր տարածում էին Մանիի ազդեցությունն ամբողջ երկրագնդի վրա, մինչև որ այն կորցրեց իր ազդեցությոյւնը Միջնադարում: Կրոնի անկումը հատկապես նկատվեց այն ժամանակ, երբ դրա հետևորդներին մահապատժի էին ենթարկում իրենց հավատալիքների համար Չինաստանում, անտիկ Հռոմում (հատկապես հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու կողմից էին հետապնդվում):
Ամենահետաքրքիրը այս կրոնի հետ կապված թերևս դրա ստեղծման մասիn առասպելն է: Ըստ այդ առասպելի ամեն ինչ սկսվել է այն ժամանակ, երբ Աշխարհի լույսն ու Աշխարհի խավարը սկսել են մարտնչել միմյանց դեմ: Կրոնում ասվում է նաև, որ Ադամն ու Եվան ստեղծվել են չար ուժերի կողմից իսկ Հիսուսն ու Մանին բարի ուժերի կողմից, որպեսզի բացահայտեն մարդկային ռասսայի իրական հոգևոր արժեքները:

Միթրաիզմը

Միթրաիզմը Եվրոպա է թափանցել պարսկական արմատներից Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճողական արշավանքների հետ: Այն ժողովրդակայնություն էր վայելում հատկապես հռոմեական զինվորների շրջանում:Այն դարձավ անտիկ հռոմի առեղծվածային կուլտերից մեկը` կրոնական աղանդ, որը գաղտնի բնույթ էր կրում: Միթրասը հռոմեացիներին հայտնի էր, որպես արևի պարսից աստված, կամ էլ երկնքի ու երկրի միջև գտնվող լույսի աստված:Միթրաիզմի մասին շատ բան հայտնի չէ, և գրվածքներ չեն պահպանվել, որոնք կկարողանային տեղեկություններ փոխանցել դրա մասին: Այն ամենն ինչ հատնի է մեզ, հիմնականում այս կրոնի տաճարների ավերակներից են մեզ հայտնի: Իսկ այս տաճարները հիմնականում կառուցվում էին գետնի տակ:
Մի նրբություն կա, որով տարբերվում են հռոմեական միթրաիզմը պարսկական միթրաիզմից. այն, որ Միթրաս աստվածը հաճախ պատկերվում է ցլին սպանելիս, որը հնագետներին շփոթեցնում է:
Դեկտեմբերի 25-ը կարևոր օր էր նրանց օրացույցում, քանի որ այն համարվում էր Միթրասի ծննդյան օրը: Այս և մի շարք այլ փաստեր ստիպում են որոշ մարդկանց մտածել, թե Քրիստոնեությունը այս կրոնից է ծագել, չնայած այն փաստի, որ սա որևէ կերպ ապացուցել հնարավոր չէ:

Մինոանի կրոնը

Եվս մեկ բազմաստվածության կրոն, որը որպես այդպիսին ոչ մի անուն չունի: Այն պաշտվում էր Կրետե կղզու բնակիչների` մինոանների կողմից: Այն բավականին շատ էր ասոցացվում բնությանը: Տարբեր հնագիտական պեղումների արդյունքում այս տարածաշրջանից ցլի դիմակներ ու պոզեր են գտնվել: Նույնիսկ որոշ փաստեր կան, որոնք վկայում են այն մասին, որ  մինոանները նույնպես այնպիսի մրցումներ են իրականացրել, ինչպիսիք մերօրյա ռոդեոներն են: Գտածոները վկայում են այն մասին, որ նրանք փորձել են բռնել ցլերին ու հնազանդեցնել դրանց: Ինչպես և բազմաթիվ այլ անտիկ կրոններ, այս մեկն էլ չուներ որոշակի տեքստեր, որոնցից հնարավոր կլիներ տեղեկատվություն ստանալ, և բոլոր հնարավոր տեղեկատվությունը կրոնի մասին ստացվել են քարանձավային փորագրություններից ու նկարներից:
Մինոանների պաշտամունքի հիմանական առարկան բնության աստվածուհին էր: Այս փաստն այս կկրոնը դարձնում է այն քիչ մայրիշխանական հիմք ունեցող կրոններից մեկը, որոնք գոյություն են ունեցել մարդկության պատմության մեջ:
Նրանց կրոնական պաշտամունքի մաս են կազմել, ինչպես արդեն նշեցինք, ցլերը ինչպես նաև օձերը և երկգլխանի կացնանման գործիքներ: Իսկ վերջերս իրականցված պեղումները ցույց են տվել, որ նրանք նաև մարդկային զոհաբերություններ են կատարել,  և միգուցե հենց այս կրոնից են սկիզբ առել Թեսևսի և Մինոտավրոսի մասին առասպելները:

Աթենիզմ

Այս կրոնն առաջ է քաշվել Ախենատոն, նույն ինքը Ամենհոտեպ չորրորդի կողմից Եգիպտոսում: Աթենիզմը միաստավծության կրոն էր, որը պետական Եգիպտոսի պետական կոնն էր Ամենհոտեպ 4-րդի կառավարման տարիներին (երբ նա մահացավ հին հավատալիքները դանդաղորեն վերականգնվեցին): Աթենը Եգիպտական աստվածն էր և Աթեն էին կոչում նաև արևին:
Ընդունված էր, որ միայն փարավորը կարող էր խոսել Աթենի հետ իսկ հասարակ մարդիկ ոչ, այդ իսկ պատճառով , երբ փարավոնը մահացավ մարդիկ վերադարձան իրենց հին հավատալիքներին: 20-րդ դարում հայտնաբերված հուշատախտակները փաստում էին այն մասին, որ փարավոնը իսկապես տարվել էր այս նոր կրոնով հատկապես իր կնոջ`  Նեֆերտիտիի մահանալուց հետո: Նա նաև Թութանհամոն փարավոնի հայրն էր, ով իր անունը փոխեց հոգևորականների ճնշումների հետևանքով: Ախենատոնի կառավարման ժամանակահատվածում բազմաթիվ երգեր են հորինվել, որոնցից մեկը նույնիսկ որոշ չափով նման է աստվածաշնչյան 104 սաղմոսին:

 Քանանի կրոն 

Ինչպես նախորդ կրոնը, այս մեկն էլ անուն չունի: Քանանի կրոնը պաշտվում էր Միջերկրական ծովի և Հորդանան գետի միջև ընկած տարածաշրջանում: Հազարավոր տարիներ են անցել և միակ փաստը, որ վկայում է Քանանի կրոնի մասին, դա Աստվածաշունչն է և Թորան, որտեղ նկարագրվում է Իսրաելի հետ նրանց թշնամությունը: Այնուամենայնիվ, 1927-1937թթ.ին Սիրիայի հյուսիսային ափերին քանանական մի քանի հուշատախտակներ են գտնվել: Այդ շրջանը բազմաստվածության տարածք էր` պաշտամունքի տարբեր առարկաներով, այդ թվում էր ամենանշանավորը` գլխավոր աստաված Էլը, և նրա որդի Բաալը, որը ամպրոպի և անձրև աստվածն էր:
Այս կրոնի հետ կապված ամենահայտնի առասպելը Բաալի և Մոթի` մահվան աստծո կռիվն է: Մոթին հաջողվում է Բաալին պարտության մատնել ու վերջինս ցամաքում է: Մյուս աստվածները միանում են Էլին, որպեսզի ազատեն նրա որդուն: Ռազմի կույս աստվածուհի Անատը անցնում է Անդրաշխարհ, սպանում Մոթին ու ազատում Բաալին:
Հարևան աղանդների ազդեցությունից, ժամանակի ընթացքում այն քայքայվեց ու իսրաելական նվաճումների հետևանքով ու կրոնական ճնշումների արդյունքում ի վերջո այս կրոնն ամբողությամբ անհետացավ:

Ֆիննական հեթանոսություն

Ֆիննական հեթանոսությունը բազմաստվածության կրոն էր, որը կոնկրետ անուն չուներ և ընդունված էր Ֆինլանդիայում մինչև երկրի քրիստոնեացումը: Այս կրոնն իր մեջ ներառում էր շամանիզմի որոշ տարրեր, այդ թվում նաև իրենց նախնիների պաշտանմունքը: Ֆինները մեծ կարևորություն էին տալիս բառերի ուժին և հավատում էին, որ թե՛ շնչավոր, թե՛ անշունչ առարկաները, բոլորն էլ հոգի ունեն: Հեթանոս ֆինները միահյուսված էին բնությանը ու կարծում էին, թե աշխարհը ստեղծվել է ջրում սուզվող բադի ձվից:
Կրոնի գլխավոր աստվածը Ուկկոն էր` երկնքի ու ամպրոպի աստվածը, իսկ նրա երկրպագության հատուկ տոնը անց էր կացվում Ապրիլի 4-ին, որը նրանց օրացույցի կարևորագույն օրերից մեկն էր:
Ուկկոն աստվածը որոշ նմանություններ ուներ նորվեգական աստված Թորի հետ: Նա նույնպես ուներ Թորի մուրճանման գործիքից (մյուլնիր): Ասում են, թե ամպրոպն ու կայծակը հայտվում էր այն ժամանակ, երբ Ուկկոն քնում էր իր կնոջ Ակկայի հետ: Հետաքրքիր է, որ Ուկկոյի համար ամենաթանկ զոհաբերությունը համարվում էր զատիկի զոհաբերությունը և այն հայտնի էր «Ուկկոյի կով» անունով:

Նյութի աղբյուր ՝ Պատմության  մոռացված կրոններ մաս 1,Պատմության  մոռացված կրոններ մաս 2

ՏԱՍՆՅՈԹԵՐՈՐԴ – ՏԱՍՆՈՒԹԵՐՈՐԴ ԴԱՍԵՐ

Կատարման ժամկետը` 13-17.11

1. Պատմեք VII դարում Հայաստանում տեղի ունեցած կարևորագույն իրադարձությունների մասին;
2. Վերլուծեք 652 թվականի հայ-արաբական պայմանագիրը;

Արաբական արշավանքներից հետո Թեոդորոս Ռշտունին հայրենիքի ներքին ինքնուրույնությունը պաշտպանելու համար 652 թ. պայմանագիր կնքեց արաբների հետ։ Պայմանգրում ներառված էին հետևյալ կետերը՝

• Հայաստանը 3 տարի ժամկետով ազատվեց հարկ վճարելուց, որից հետո պետք է վճարեր այնքան, որքան կկամենար
• Արաբները պարտավորվում էին պաշտպանելու Հայաստանի սահմանները բոլոր հնարավոր հարձակումներից
• Հայաստանը իրավունք էր ստանում պահելու 15 000-անոց այրուձի, որի ծախսերը պետք է հոգային հայ նախարարները
• Արաբ ոչ մի պաշտոնյա Հայաստան չէր մտնելու
• Արաբները Հայաստանի բերդերում չպետք է տեղավորեին կայազորներ

Պայմանագիրը ուժի մեջ մտավ, երբ Կոստանդ կայսրը 653 թ. 100 հազարանոց զորքով եկավ և կանգ առավ Դերջան գավառում։ Այստեղ նրան դիմավորեց արաբ դեսպանը և զգուշացրեց նրան, որ եթե մտնի Հայաստան, ապա արաբները կդիմավորեն նրան, սակայն կայսրը չլսեց և շարունակեց գրոհը, գրավեց Հայաստանը։ 652 թ. պայմանագրի համաձայն Մուավիան Հայաստան ուղարկեց արաբական զորք և դուրս վռնդեց բյուզանդական զորքին։

Հայաստանը շնորհիվ Թեոդորոս Ռշտունու հեռատես քաղաքականության ձեռք բերեց կիսանկախ վիճակ՝ ձևականորեն ընդունելով արաբական գերիշխանությունը։ Արաբները Հայաստանի նվաճումը ավարտելուց հետո Թեոդորոսին տարան Դամասկոս, որտեղ և մի քանի տարի հետո մահացավ։

Ես կարծում եմ , որ Հայաստանի համար այդ պայմանագիրը լավ էր քաին , որ չէին տուժվում իսկ արաբները տուժվում էին քանի , որ Հայերը իրենց առաջ պայմանագիր էին դրել իսկ եթե նրանք խախտեին նրանք կպատժվեին:

1. Ապացուցեք կամ հերքեք այն տեսակետը, որ անհատը կարևոր դեր է խաղում պատմության մեջ (VII դարի հայ ռազմա-քաղաքական գործիչների օրինակով);
2. Թվարկեք արաբների ռազմական հաջողությունների պատճառները:

Աղբյուրներ` Հայոց պատմություն, 7-րդ դասարան, էջ 47-51

Վարազ-Տիրոց Բ Բագրատունի

Թեոդորոս Ռշտունու գործունեությունը

                                                Ծիր Կաթին

Ծիր Կաթինի անվանումը կապված  է հունական դիցաբանության հետ .երկնքում թափվել և տարածվել է Հերկուլեսին կերակրող Հերա աստվածուհու կաթը :Իսկ  հայերենում անվանվում է Հարդագողի ճանապարհ կամ Դարմանագողի ճանապարհ։ Երբ երկինք ենք նայու այն շատ թույլ լույս ունի :

1609 թ.՝ երբ Գալիլեյն աստղադիտակով դիտեց այդ գոտին, վերջնականապես պարզ դարձավ, որ այն պարուրաձև է և կազված է շատ ու շատ  աստղերից։ Կանտը նույնպես դտել է և եզրակացություն կայացրել  , որ դա  պտտվող գազային սկավառակից առաջացած սկավառակաձև աստղային համակարգ  է  որի առանցքի շուրջը պտտվում են աստղեր , որնց մենք տեսնում ենք ամեն երեկո երկնքում։

Այսպես ուրվագծվեց Ծիր Կաթնի իրական կառուցվածքը, որը նորովի կոչվեց Գալակտիկա։Մեկ պտույտը Գալակտիկայի կենտրոնի շուրջը տևում է 250 մլն տարի։Ամենացածր գնահատականների համաձայն՝ գալակտիկան ունի մոտ 200 միլիարդ աստղ:Եթե Երկիրը պտտվեր Արեգակի շուրջ նույն արագությամբ, ինչպես աստղերն են պտտվում Ծիր Կաթինի կենտրոնում, ապա մեր մոլորակը կպտտվեր  Արեգակի շուրջ ընդամենը 3 օրվա ընթացքում՝  365 օրվա փոխարեն։

Երկրից նայելիս Ծիր Կաթնի տեսքում առանձնանում են երկու տիրույթներ։ Անհամեմատ ուռուցիկ մասը ներկայացնում է Գալակտիկայի այն կենտրոնական տիրույթը, որի շուրջը պտտվում է ողջ համակարգը։ Հակադիր ուղղությամբ երևում է Ծիր Կաթնի ամենանոսր մասը, քանի որ այդ ուղղության վրա է գտնվում Գալակտիկայի սկավառակի մեզ ամենամոտ եզրը։ Գալակտիկայի տրամագիծը կազմում է 30 կպկ (100 000 լուսատարի)։ Ակնհայտ է, որ մեր Ծիր Կաթին գալակտիկայի մեծ մասը նույնպես նախատեսված չէ կյանքի գոյության համար:

Իհարե , որտեղ աստեղրը շատ են ապա այնտեղ գազն ու փոշին էլ են շատ :Այս  գազափոշային անպերները կլանում են Ծիր կաթինի լույսը , որի պատճառով էլ  տեղ-տեղ այն բաժանված է :Երիտասարդ աստղերը 10⁶ տարում ծերանում են և վառվում որպես գերնոր:Այնտեղ աստղերը ավելի քան 10-100 անգամ  մոտ են քան Արեգակի շուրջը;Միջուկի ներսում պտտվում են 2000լտ տրամագծով մոլեկուլային ջրածին :Կան նույնիսկ միջուկից հակադիր ուղղություններով /Գալակտիկայի հարթության նկատմամբ մի փոքր թեք/արտանետվածջրածնային ամպերներ որոնք արդեն հասել են Գալակտիկայի ծայրամասերը իսկ բուն միջուկը կապում են հզոր և սեղմ աղբյուրների հետ:Նաև ենթադրում են , որ դա ակրեցիոն սկավառակով շրջապատված և 410⁶ զանգվածով մի մեծ սև խոռոչ է , որը Գալակտիկայի  «կյանքը» ղեկավարող «գերագույն» մարմինն է :Գալակտիկայի կենտրոնին շատ մոտ /մինչև Պլուտոն-Արեգակ հեռավորության կրկնապատիկը/ հայտնաբերվել են երիտասարդ զանգվածեղ աստղեր:Ենթադրվեց , որ այդ աստղերն առաջացել են կենտրոնից 100լտ հեռավորության վրա , որից հետո միայն ՝ սև խոռոչի կողմից ներքաշվել են դեպի կենտրոնական տիրույթը:Անգամ ենթադրվել է , որ երիտասարդ աստղեր չկան այլփոքրիկ սև խոռոչներ , որոնք շրջապատից գազ են հավաքել իրենց շուրջը և պարուրվել սֆերիկ ջերմ մթնոլորտներով:Դասական տեսակետի կողմնակիցները երբեմն ակամա մետենում են բյուրականյան պատկերացումներին , միայն թե «գերխիտ մարմին» ասելու փոխարեն ասում են «սև խոռոչ»:Գուցե և կարելի է փորձել  , թե դրանցից ո՞րի դեպքում է իսկապես հնարավոր շրջապատող «մթնոլորտի» ճառագայթման նույնպիսի սպեկտր և փոփոխականության , ինչպիսի երիտասարդ զանգվածեղ աստղերն են դասավորվում :

Պարզվում է Ծիր կաթինից դուրս էլի կան նման համակարգեր /գալակտիկաներ/:Մագելյան Ամպերը մեզ ամնամոտ արտագալակտիկանկան «օազիսներից» են:

Ծիր Կաթինը և իրեն  մոտիկ պարուրաձև ՝ Անդրոմեդա գալակտիկան , մոտենում են  երկու գալակտիկաները մեկ վայրկյանում միմյանց են մոտենում շուրջ 120 կմ նաև գիտնականները պարզել են , որ Ծիր Կաթին և Անդրոմեդա գալակտիկաները շատ դանդաղ միմյանց կբախվեն մոտ 2 միլիարդ տարի հետո, իսկ բախումը կտևի մոտ 5.5 միլիարդ տարի , որ վտանգ չի ներկայացնու երկրի համար։ Սակայն 2015թ. աստղագետները հայտնաբերել են «Ծիր Կաթին» գալակտիկային ամենամոտ գտնվող շրջանաձեւ գալակտիկան, որն առաջացել է մեկ այլ գալակտիկայի հետ բախումից: Այն ստացել է Kathryn’s Wheel անունը եւ Երկիր մոլորակից գտնվում է 30 միլիոն լուսային տարվա հեռավորության վրա:

Ահա այսպիսին կլինի Ծիր Կաթին և Անդրոմեդա գալակտիկաների բախման տեսքը:

Այսպիսով , Ծիր կաթինն էլ հետազոտեցինք , իմացանք տարբեր տեղեկություններ և թվում է , որ էլ նոր տեղեկություն չենք իմանա :Դա ընդամենը  այն խոշոր աստղային համակրգն է , որում գտնվում է Արեգայնային համակարգը:

Աղբյուրներ ՝

1.Ծիր Կաթին և Անդրոմեդա գալակտիկաների բախում

2.Ծիր Կաթին

3.10 փաստ Ծիր Կաթինի մասին

4.Ծիր կաթին գալակտիկայի ենթադրյալ տեսքը

5.Ավետիք Գրիգորյան «Դարերի խորքից դեպի Տիեզերք»

6.Գալակտիկաներ , տեսակները , Ծիր կաթին 

7.Ծիր կաթին 

8.Հայտնաբերվել է «Ծիր Կաթին»-ին ամենամոտ շրջանաձեւ գալակտիկան

ՏԱՍՆԵՐԵՔԵՐՈՐԴ – ՏԱՍՆՉՈՐՍԵՐՈՐԴ ԴԱՍԵՐ

ՏԱՍՆԵՐԵՔԵՐՈՐԴ – ՏԱՍՆՉՈՐՍԵՐՈՐԴ ԴԱՍԵՐ

Կատարման ժամկետը` 23-27.10

1. Պատմեք Վահանանց զինված պայքարի ընթացքի մասին;

Դասարանում կպատմեմ

2. Վերլուծեք Նվարսակի պայմանագրի բովանդակությունը;

Իմ կարծիքով Նվարսակի պայմանագիրը ճիշտ դեր է խաղացել պատմության մեջ:Այս պայմանագրով վերջ դրվեց աստամբությանը :Պայմանագրից հետ իշխում էին հայերը և երկիրը կոչվում  էր Տանուտիրական և կառավարիչը Վահան Մամիկոնյաններ:Չեմ կարծում , որ Վահան Մամիկոնյանը ճիշտ վարվեց պարասիկների հետ  Նվարսակի պայմանագրով Պարսից արքունիքը պարտավորվեց   այս պայմաններով ՝

• ա․ վերացնել կրոնափոխության հարկադրանքը, քանդել Հայաստանում կառուցված կրակատները և դժվարություններ չստեղծել հայկական եկեղեցու գործունեության համար,
• բ․ պետական պաշտոնյաներին մեծարել ու գնահատել արդարամտությամբ, չցուցաբերել կամայականություններ, անազնիվ, անվաստակ անձանց, հավատուրացների ու դավաճանների փոխարեն պատիվների ու պաշտոնների արժանացնել ազնիվ, գործունյա և վաստակավոր մարդկանց,
• գ․ չմիջամտել հայ նախարարների ներքին գործերին, չհավատալ երկերեսանի, բախտախնդիր անձանց ամբաստանություններին, ունկնդրել ուղղամիտ մարդկանց խորհուրդները։

Վահան Մամիկոնյանը հեծելագունդ է ուղարեկլ Զարեհի դեմ քանի , որ նա ուզում էր տիրանար գահին և այդ ուղարկված հեծելագունդը սպանեց Զարեհին:

Վահան Մամիկոնյանը իմ կարծիքով լավ կառավարիչ է եղել Հայաստանի համար քանի , կարծես ամեն զոհողության գնացել է հանուն երկրի:

3. Ապացուցեք կամ հերքեք այն տեսակետը, որ Վահանանց պատերազմը անկախության վերականգնման համար մղվող պատերազմ էր;

Այո!! Քանի , որ  արևելյան Հայաստանը գտնվում էր Պարսկաստանի տիրակալության  տակ և Պերոզ արքան  սկսել էր ճնշումնները գործադրել հայերի դեմ: Այդ պատճառով էլ հայ նախարարները հավաքվեցին Շիրակում և որոշեցին ապստամբել պարսիկներին:Իսկ պարսիկներ ասացին, որ ՝ ավելի լավ է մի անգամ մեռնել, քան ամեն օր տեսնել քրիստոնեության  արհամարանքը: Շուտով Պարսկաստանը զորք ուղարկեց Հայաստան, բայց Ակոռի գյուղի մոտ հայ մարտիկները ջախջախեցին պարսիկների հիմնական ուժը և Հայաստանը դարձավ անկախ:

 

4. Թվարկեք Վահանանց պատերազմի պատճառները և հետևանքները:

Պատճառ.

Վահանան պատերազմի պատճառը այն էր , որ Պերոզ արքան անընդատ ճնշում էր գործադրում հայերի դեմ :

Հետևանքը.

Հայոց քորս հարյուր մարտիկները ճակարտամարտելով պարսիկների դեմ ունենալով զոհվածներ բայց միևնույն է շաուրնակեց քաջասրտորեն և մարտիկների և զովածների  շնորհիվ  Հայաստանը դարձավ անկախ :

Աղբյուրներ` Հայոց պատմություն, 7-րդ դասարան, էջ 38-41

Վահանանց պատերազմի մարտավարությունը

Վահանանց պատերազմը

 

Արշակավանի մասին

Արշակավան, պատմական քաղաք Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Կոգովիտ գավառում «ի թիկնաց լերինն Մասեաց»,հնում գործող Թավրիզ – Դարոյնք – Կարին (Էրզրում), Տրապիզոն քարավանային տարանցիկ ճանապարհի վրա (այժմ Թուրքիայի տարածքում)։ Հիմնադրվել է Արշակ Բ արքայի կողմից 350-ական թթ.։ Քաղաքը բնակեցնելու համար Արշակ Բ հրովարտակ արձակեց, որի համաձայն այնտեղ կարող էին ապաստան գտնել տերերից փախած ծառաները, պարտապանները, օրինազանցները և բոլոր նրանք, ովքեր ենթակա են հետապնդման ու հալածանքի։Ոմանց կարծիքով Արշակավանում սպանվել է 20 հազար մարդ, իսկ ըստ ուրիշների՝ նույնքան ընտանիք։ Դրանով հիմնահատակ ավերվում է նորակերտ մայրաքաղաքը և այլևս չի վերականգնվում։ Արշակավանն այսպիսով, ունեցել է 5 — 6 տարվա կյանք։ Նրա ավերման գործում եկեղեցուց բացի, խառն էր նաև սասանյան Պարսկաստանը, որը Հայաստանի նկատմամբ իր զավթողական քաղաքականության հաջողության երաշխիքը տեսնում էր նաև նրա կենտրոնացած պետության թուլացման և ֆեոդալական երկպառակությունների մեջ։

Գրքի ստեղծման տեխնոլոգիան 

 

2016-2017

Առասպելներ

Աքիլլես

Թետիսը, ձգտելով Աքիլլեսին անմահ դարձնել, ցերեկները նրան շփում Էր ամբրոսիայով, իսկ գիշերը պահում կրակի վրա: Մի անգամ Պելևսը տեսնում Է այդ և, ահաբեկված, խլում Է երեխային կրակից: Թետիսը լքում Է Պելևսին։ Ըստ մեկ այլ զրույցի, Թետիսը մանկանը թաթախել Է Ստիգսի ջրերի մեջ, որից Աքիլլեսի մարմինը դարձել Է անխոցելի։ Աքիլլեսի մարմնի վրա խոցելի մնացել Է միայն գարշապարը, որտեղից նրան բռնել Էր մայրը ստորգետնյա գետի մեջ թաթախելիս (այստեղից՝ «Աքիլլեսյան գարշապար» արտահայտսւթյունը)։ Թետիսի հեռանալուց հետո Պելևսը Աքիլլեսին հանձնում Է կենտավրս Քիրոնի դաստիաարակությանը, որը նրան կերակրել Է առյուծի և վարազի փորոտիքով, սովորեցրել Է բժշկություն և գեղեցիկ արվեստներ։ Ծերունի Աքիլլեսին սովորեցրել Է ճարտասանություն և ռազմական գործ։ Վեց տարեկանում Աքիլլեսը սպանում Էր վարազներ և առյուծներ, հասնում եղջերուների ետևից։ Երբ Աքիլլեսին հնարավորություն Էր տրվել ընրտելու երկար բայց անգործունյա կյանքի ու կարճ բայց փառալից կյանքի միջև նա ընրել է վերջինը:

Աքիլլեսը սիրահոժար համաձայնվում Է մասնակցել Տրոյայի դեմ պատերազմին, երբ Նեստորը և Ոդիսևսը ժամանել Էին Փթիա նրան այգ մասին խնդրելու: Պատրոկլոսի, իր ուսուցիչ Փենիքսի և միսմիդոնյան զորքերի հետ Հիսուն նավով Աքիլլեսը մեկնում Է տրոյական արշավանքի։ Հետհոմերոսյան զրույցները այլ կերպ են հաղորդում պատերազմին Աքիլլեսի մասնակցելու մասին առասպելը։ Այդ զրույցներում պատմվում Է, թե գուշակ Կալխասը պատգամել է, որ միայն Աքիլլեսի օգնությամբ հույները կնվաճեն Տրոյան, բայց ինքը հերոսը, այնժամ կսպանվի։ Ցանկանալով Որդուն փրկել Թետիսը նրան թաքցնում Է Սկիրոս կղզում, որտեղ, կանացի զգեստ հագած, Աքիլլեսը հասակ Է առնում Լիկոմեդես թագավորի աղջիկների հետ, որոնցից մեկը՝ Դեյդամիան, դառնում է Աքիլլեսի Նեոպալեմոս որդու մայրը։ Իմանալով Աքիլլեսի թաքստոցի մասին, Ոդիտևսը, Փենիքսը և Նեստորը (կամ Դիոմեդեսը) գալիս են Սկիրոս վաճառականների տեսքով։ Արքայադուստրերի առաջ դարսելով կանացի զարդերը, նրանք դրանց կողքին դնում են նաև նիզակ և վահան։ Հանկարծ ռազմական ճիչ Է լսվում և կանայք սարսափահար փախչում են իսկ Աքիլլեսը, զենքերը խլելով, նետվում է դեպի թշնամին, որով և մատնում Է իրեն: Հերոսը արհամարհում է Կալխասի նախազգուշացումը և մեկնում Տրոյա։ Հոմերոսի պոեմներում պատմվում Է Տրոյայի պաշարման Ժամանակ Աքիլլեսի սխրագործությունների մասին։ Տասներորդ տններորդ տարում Աքիլլեսը, վիճելով Ագամեմնոնի հետ, դադարում Է պատերազմին մասնակցելուց։ Վեճի առիթը լինում է գերի վերցված Բրիսեիսը, որին Ագամեմնոնը խլել էր Աքիլլեսից, (այս վեճը և նրա հետ կապված դեպքերը կազմում են «Իլիականի» գլխավոր բովանդակությունը)։ Օգտվելով Աքիլլեսի և նրա զորքերի հեռանալուց, տրոյացիները ջարդում են հույներին:

Գիգանտներ

Գիգանտներն աստվածներին ու կիկլոպներին ցեղակից հսկաների վայրագ ժողովուրդ էր, որը բնակվում էր ծայր արևմուտքում։

Նրանցից էին Գեա (Երկրի) և Ուրանոս (Երկնքի) որդիները։ Հետագա առասպելները գիգանտներին շփոթեցնում են տիտանների հետ, որով և աստվածների ու տիտանների միջև տեղի ունեցած պատերազմի մասին զրույցի կողքին առաջանում է Գիգանտների և օլիմպոսյան աստվածների միջև մղված պատերազմի (գիգանտոմաքիայի) մասին առասպելը։

Գիգանտներին հաճախ պատկերում էին վիշապի պոչ ունեցող վիթխարի արարածների տեսքով։ Գիգանտները ապստամբում են օլիմպոսյան աստվածների իշխանության դեմ։ Նրանք Օլիմպոսի վրա շպրտում են ժայռաբեկորներ և բոցավառվող ծառեր։ Աստվածները օգնության են կանչում Զևսի կայծակը կռած կիկլոպներին հարյուր ձեռնանի հսկաներին՝ հեկատոնքեյրներին, Հերակլեսին և կատաղի մարտից հետո հաղթում և ոչնչացնում են Ալկիոնևսին, Պորփիրիոնին, Ադրիոսին և մյուս գիգանտներին։

Հնում կարծում էին թե պարտված գիգանտները թաղված են հրաբուխների տակ (երկրի հրաբխային գործունեությունը բացատրելու փորձ)։ Գիգանտների և աստվածների պայքարի մասին առասպելը, ըստ երևույթին, կոչված էր բացատրելու օլիմպոսյան կրոնի հաղթանակը նախահունական շրջանի պաշտամունքների նկատմամբ։ Հելլենիստական ժամանակաշրջանում առասպելն ստանում է փիլիսոփայական ընդհանրացում և ընկալվում է որպես լույսի ու բարու ուժերի հաղթանակը ընդդեմ խավարի և բարբարոսության։

Տիտաններ

Տիտանները Հունական դիցաբանության մեջ Գեայի և Ուրանոսի որդիները և դուստրերն էին՝ Օվկիանոսը, Կեոսը, Կրիոսը, Հիպերիոնը, Հապետոսը և Կրոնոսը ինչպես նաև սրանց որդիները, որոնք աշխարհը տիրելու համար պայքարի դուրս եկան օլիմպիական աստվածների դեմ։

Զևսը պարտության մատնեց նրանց և գցեց Հադեսի խավար աշխարհ։ Տիտանները պաշտպանել են Կրոնոսին, որը խեղել ու տապալել է Ուրանոսին, և ազատագրել իրենց եղբայր կիկլոպներին և հեկատոնքեյրներին տարտարոսից, որտեղ նրանց նետել էր Ուրանոսը։ Տիտանները ամուսնացել են իրենց քույրերի՝ տիտանուհիների հետ. Օվկիանոսը՝ Տեթիսի (նրանցից սերվել են օվկիանուհիները), Կեոսը՝ Փեբեի (նրանց զավակներն են՝ Լետոն և Աստերիան), Կրիոնը՝ Եվրիբիայի (սերունդը՝ Աստրևսը, Պալլանտը, Պերսեսը), Հիպերիոնը՝ Թեայի (որդիները՝ Հելիոս, Սելենե, Էոս), Հապետոսը՝ Կլիմենեի (որդիները՝ Պրոմեթևս, Եպիմեթևս, Ատլաս), Կրոնոսը՝ Հռեայի (զավակները՝ Հերա, Հեստիա, Աիդ, Զևս, Դեմետրա, Պոսեյդոն)։ Տիտանների անունները

վկայում են այն մասին, որ նրանք անձնավորել են բնության տարերքը (Օվկիանոսն ու Տեթիսը՝ ծովը, Հիպերիոնը և Թեյան՝ երկինքը , Կեոնը և Փեբեն՝ լույսը)։ Զևսի կողմից Կրոնոսի տապալվելուց հետո տիտանները ապստամբել են նոր աստվածների՝ օլիմպոսների դեմ (տիտանների մի մասը անցել է Զևսի իսկ մյուսը օլիմպոսյանների կողմը կամ բոլորովին չի մասնակցել կռվին)։ Կռիվը տեղի է ունեցել Օթրիս և Օլիմպոս լեռների վրա։ Օլիմպոսյանները հաղթել են կիկլոպների և հեկատոնքեյրների օգնությամբ։ Տիտանոմաքիայի (տիտանների դեմ մղած մարտի) ելքը ամրապնդել է նոր աստվածների իշխանությունը։ Տիտանոմաքիայի մասին ասքը նման է գիգանտոմաքիայի մասին առասպելին։ Ուշ առասպելներում տիտանները հաշտվում են օլիմպոսի աստվածների հետ և վերաբնակվում են Երանելյաց կղզիներում։

Հանրապետական կարգի ճգնաժամը

Վաղ Հռոմեական հանրապետությունում հասարակության հիմնական խավը միջին գյուղացիներն էին: Նրանց եկամտի աղբյուրը հասարակական դաշտի հողակտորներն էին:

Ք.ա. II–I դարերի ճգնաժամը

Արհեստներն ու առևտուրը թույլ էին զարգացած: Չափավոր էր նաև ավագանու կենցաղը: Սակայն պատերազմները, նոր երկրների նվաճումը, մեծ թվով ռազմագերիների և ռազմավարիներ հոսքը փոխեցին երկրի հասարակական պատկերը: Քայքայվեց և քանակապես կրճատվեց միջին գյուղացիությունը: Լեգիոնի զինվորները գյուղացիներ էին, որոնք ծառայում էին տերության տարբեր ծագերում: Անընդհատ զոհեր էին լինում: Կենդանի մնացածներն իրենց տնտեսությամբ չէին զբաղվում: Ուստի զինվորները չնչին գներով վաճառում էին իրենց հողակտորները և զորացրվելուց հետո հեռանում Հռոմ: Նրանք ապրում էին պետությունից տրվող նպաստի հաշվին: Ավագանին մեծ օգուտներ քաղեց արտաքին նվաճումներից: Ի հաշիվ քայքայված գյուղացիների՝ ստեղծեցին խոշոր կալվածքներ, որտեղ աշխատում էին բացառապես ստրուկներ: Ազատ աշխատանքը դուրս մղվեց: Այս փոփոխությունների հետևանքով ժողովրդի կամքն արտահայտող Աշխարհաժողովը կորցրեց իր ազդեցությունը: Առաջնությունն անցավ ավագանուն և Ծերակույտին: Աճեց առանձին գործիչների ձգտումը` պետությունը ծառայեցնելու իրենց անձնական շահերին: Ընկել էր նաև բանակի մարտունակությունը: Համընդհանուր զինապարտությունն այլևս արդյունավետ չէր: Ք.ա. II դարի վերջերից բանակն սկսեց պարտություններ կրել: Անհրաժեշտ էր ստեղծել արհեստավարժ բանակ:

Ճգնաժամի հաղթահարման փորձերը

Հռոմի հեռատես գործիչները հանգեցին այն համոզման, որ անհրաժեշտ են արմատական փոփոխություններ: Առաջին քայլերը կատարեցին Գրաքոս եղբայրները՝ Տիբերիոսը և Գայոսը: Ք.ա. 130–120–ական թվականներին նրանք հանդես եկան բարեփոխությունների ծրագրով: Դրա հիմնական նպատակն էր վերադառնալ դեպի «բարի անցյալը»: Պահանջվում էր վերականգնել միջին գյուղացիությունը՝

հասարակական դաշտից հողակտոր տրամադրելով յուրաքանչյուր ցանկացողի, Աշխարհաժողովին վերադարձնել իշխանությունը, ստեղծել արհեստավարժ բանակ, Իտալիայի բոլոր դաշնակիցներին տալ հռոմեական քաղաքացու իրավունք: Ծերակույտը և ավագանին կատաղի դիմադրություն ցույց տվին: Տեղի ունեցավ զինված ընդհարում: Զոհվեցին հազարավոր մարդիկ: Դրանց թվում էին Տիբերիոս և Գայոս Գրաքոսները: Բայց Գրաքոսների գործն ապարդյուն չանցավ: Նրանք հասցրին զգալիորեն վերականգնել միջին գյուղացիությունը: Ք.ա. I Iդարի վերջին բանակը դարձավ արհեստավարժ. զինվորական գործը դարձավ մասնագիտություն: Շուտով իտալական դաշնակիցներն ստիպեցին Հռոմին` ճանաչելու իրենց որպես լիիրավ քաղաքացիներ: Ճգնաժամի հաղթահարման մեկ այլ փորձ ձեռնարկեց զորավար Կոռնելիոս Սուլլան Ք.ա. 82–78 թ.: Նա իր բանակով գրավեց Հռոմը և իրեն հռչակեց բռնապետ (դիկտատոր): Սուլլան նույնպես երազում էր վերադառնալ դեպի «բարի անցյալը», այսինքն՝ Ծերակույտի դերի նոր ընդլայնում՝ ի հաշիվ Աշխարհաժողովի: Իսկ Ծերակույտն իր հերթին անվերապահ ենթարկվելու էր բռնապետին: Ընդդիմությանը վերջ տալու նպատակով սպանվեցին բռնապետի հազարավոր հակառակորդներ: Սուլլայից հետո ծայրաստիճան սրվեց Հռոմի ներքին դրությունը:

Սպարտակի ապստամբությունը

Ինչպես արդեն նշել ենք, համաշխարհային տերության ձևավորման ընթացքում ստրուկների թիվը Հռոմում շեշտակի աճել էր: Նրանք կատարում էին ամենածանր աշխատանքները և ապրում ամենասուղ պայմաններում: Դա տեղիք էր տալիս ապստամբությունների: Հռոմեական ստրուկների ամենահզոր ապստամբությունը տեղի է ունեցել Ք.ա. 73–71 թ.: Այն սկսել են մի խումբ գլադիատորներ: Վերջին ներս ստրուկ մարզիկներ էին, որոնք կրկեսում մարտնչում էին միմյանց դեմ: Ղեկավարը Սպարտակն էր: Շուտով նրանց միացան հազարավոր այլ ստրուկներ: Շուրջ երեք տարի նրանք ավերում էին հռոմեական գյուղերն ու քաղաքները` պարտության մատնելով կառավարության զորքերին: Միայն ուժերի գերագույն լարումով հռոմեացիները հաղթանակ տոնեցին ստրուկների նկատմամբ: Նրանք կոտորեցին ապստամբների մեծամասնությանը, իսկ գերի ընկածներին կենդանի խաչեցին: Այդ դաժանությամբ պետությունը ցանկանում էր վախ ներշնչել բոլոր ստրուկներին:

Հրազդան գետ

Գետի անվանումն առաջին անգամ հանդիպում է հին հայկական հեղինակների՝ մասնավորապես Սեբեոսի (Հուրազդան տեսքով) և Մովսես Խորենացու մոտ (ավելի հին, Հրազդան):

Ունի 141 կմ երկարություն։ Ավազանի մակերեսը 2650 կմ² է (առանց Սևանա լճի)։ Սկիզբ է առնում Սևանա լճից, հոսում հարավ-արևմտյան ընդհանուր ուղղությամբ, անցնում Գեղարքունիքի, Կոտայքի մարզերով, Երևան քաղաքով, Արարատի մարզով ու թափվում Արաքսը։

Վերին հոսանքում մոտ 20 կմ հոսում է դեպի արևմուտք՝ այդ ընթացքում առաջացնելով գալարներ, միջին հոսանքում անցնում է նեղ ու խոր (120-150 մ) կիրճով, ստորին հոսանքում ուղղվում է դեպի հարավ-արևելք, դուրս գալիս Արարատյան դաշտ, դառնում հանդարտահոս ու ծովի մակարդակից 820 մ բարձրության վրա լցվում Արաքսը։

Գետի ընդհանուր անկումը կազմում է 1100 մ։ Բնական պայմաններում Հրազդանի սնումը 62.5%-ով ստորերկրյա է, հորդացումը՝ գարնանային, վարարումները՝ ամռանն ու աշնանը։ Ջրի տարեկան միջին ծախսը 22.6 մ³/վրկ է, առավելագույնը՝ 138 մ³/վրկ, նվազագույնը՝ 9 մ³/վրկ, տարեկան հոսքը 712 միլիոն մ³։

Հրազդանի վրա կառուցվել են Սևանի, Աթարբեկյան, Գյումուշի, Արզնիի, Քանաքեռի, Երևանի ՀԷԿ-երը, մի շարք ջրանցքներ, Երևանյան լիճը։

ՀԱՅՈՑ ՀԻՆ ՎԵՊԵՐԸ

• «ՎԻՊԱՍԱՆՔ» ՎԻՊԱՇԱՐԸ
• Տիգրան Մեծ
• Տիգրան և Աժդահակ
• Սանատրուկ
• Երվանդ
• Երվանդ, Արտաշես և Սմբատ
• Երվանդաշատի, Ծննդոց անտառի և Երվանդակերտի շինարարությունը
• Սմբատի և Արտաշեսի կռիվը Երվանդի դեմ
• Արտաշես
• Արտաշատի շինարարությունը
• Արտաշես և Սաթենիկ
• Արտաշեսի և Արտավազդի կռիվը մարացի Արգավանի դեմ
• Սմբատ, Արտաշես և Արտավազդ
• Արտաշեսի որդիները
• Սմբատը փրկում է Արտաշեսի զավակներին
• Մաժան
• Արտաշեսի բարենորոգումները
• Արտաշեսի մահը և թաղումը
• Արտավազդ
• Տիրան և Երախնավու
• Տրդատ Բագրատունի
• Վարդգես Մանուկ և Վաղարշ

Հայոց պատմություն — Տիգրանակերտ

Հայ Թագավորներ

Հայկական թագավորական տոհմերի զինանշանները

Արտաշեսյաններ

 Արշակունիներ

Բագրատունիներ

Ռուբինյաններ

2017-2018

 

Նախագծային

1.Ծիր Կաթինի համաստեղությունը.

Մեր աստղայնին համակարգը ստացել է Ծիր կաթին  կամ Գալակտիկա անվանումը:Գալակտիկա բառը նշանակում է ,,կաթնագույն,,Ծիր Կաթինը հայերենում անվանվում է նաև Հարդագողի ճանապարհ։Ծիր կաթինը պտտվում է , ինչպես աստղային ցանկացած համակարգ, մեկ պտույտը կատարելով 250մլ տարվա ընթացքում :Աստղագետները հաշվել են գալակտիկայի աստղերը դրանք ասնում են 700միլարդի:

2.Գրքի ստեղծման տեխնոլոգիան.

Գիրքը ձեռագիր, տպագիր կամ այլ կրիչի վրա գրական-

գեղարվեստական, հասարակական-քաղաքական, գիտական 

բովանդակությամբ ստեղծագործություն է: Ներկայումս առավել տարածվածը թղթի վրա տպագրված գիրքն է:

 

Գիրքը կազմված է բնագրից, տիտղոսաթերթից և կազմից. վերջինս երբեմն ունենում է նաև կազմաշապիկ: Տիտղոսաթերթի վրա գրվում են հեղինակի անունը և գրքի վերնագիրը, հրատարակության վայրը և տեսակը, հրատարակչությունը, տպագրության տարեթիվը:

 Գրքի սկզբնավորումը կապված է գրի ստեղծման հետ, որը մի քանի հազար տարվա պատմություն ունի: Անցյալում բաբելացիները, ասորեստանցիները և այլ հին ժողովուրդներ գրել են հիմնականում կավե սալիկների վրա: Պահպանվել է մ. թ. ա. III հազարամյակում սալիկների վրա գրված գեղարվեստական հնագույն` ասուրա-բաբելական «Գիլգամեշ» դյուցազներգությունը: Այդ եղանակով կազմված գրքերից են ստեղծվել առաջին գրադարանները: Չինաստանում գրել են հնդկեղեգից (բամբուկ) պատրաստված շերտիկների վրա և շարել ամուր թելի վրա: Ավելի ուշ չինացիները գրել են մետաքսի, իսկ մ. թ. II դարից՝ թղթի վրա: Հին Եգիպտոսում նախ գրել են կավե սալիկների, այնուհետև՝ պապիրուսի վրա, որը եղեգի մամլած շերտիկներն իրար սոսնձած մի քանի տասնյակ մետր երկարությամբ ժապավեն էր և պահվում էր գլանաձև փաթաթված:

Մ. թ. ա. II դարում Պերգամոն քաղաքում կենդանիների կաշվից պատրաստվել է նոր գրանյութ և քաղաքի անունով կոչվել պերգամենտ: Այն մեզ հայտնի մագաղաթն է: Մագաղաթե ամենահին ձեռագիրը Հոմերոսի «Իլիական» պոեմի՝ III դարում գրված մի հատված է: Մագաղաթը պապիրուսից ավելի ճկուն ու ամուր էր, հեշտությամբ ծալվում էր, իսկ ծալվածքի մասում թերթերը կարվում ու միացվում էին իրար: Միջնադարում մագաղաթե թերթերն ամփոփվում էին կաշեպատ կամ լաթապատ փայտե կազմի մեջ:

Գրքի զարգացման և ժողովրդականացման խոշոր ազդակ էր  1447 թ-ին Յոհան Գուտենբերգի տպագրության գյուտը, որով դրվեց գրքի տպագրության հիմքը:

Հայաստանում թուղթը՝ որպես գրանյութ, օգտագործվել է VIII–IX դարերում:  Տպագրությունը XV դարում զգալիորեն խթանել է գրքի զարգացումն ու տարածումը:

Հայերեն առաջին գրքերը` ձեռագիր մատյանները, ստեղծվել են V դարում` հայոց գրի գյուտից հետո: Պահպանված հնագույն ձեռագիր մատյանը VII դարում ստեղծված Վեհամոր Ավետարանն է: Ձեռագիր մատյաններ ստեղծվել են  մինչև XVIII դարի վերջը:

Թղթի վրա մեզ հասած առաջին ձեռագիր գիրքն ընդօրինակվել է 981 թ-ին:

Մինչև 1800 թ. տպագրված գրքերը կոչվում են հնատիպ: Դրանք բազմաբովանդակ են, բայց գերակշռում են կրոնական բնույթի գրքերը: Հրատարակվել են փոքր տպաքանակներով, մեծ մասամբ` կաշեպատ զարդարուն կազմերով: 

Հայերեն հնատիպ գրքերի թիվը անցնում է 1000-ից: 1801–50 թթ-ին հրատարակվել է մոտ 1700 անուն գիրք: Ներկայումս Հայաստանում և տարբեր երկրներում ամեն տարի լույս են տեսնում հազարավոր հայերեն գրքեր:

2016-2017

Առասպելներ

Աքիլլես

Թետիսը, ձգտելով Աքիլլեսին անմահ դարձնել, ցերեկները նրան շփում Էր ամբրոսիայով, իսկ գիշերը պահում կրակի վրա: Մի անգամ Պելևսը տեսնում Է այդ և, ահաբեկված, խլում Է երեխային կրակից: Թետիսը լքում Է Պելևսին։ Ըստ մեկ այլ զրույցի, Թետիսը մանկանը թաթախել Է Ստիգսի ջրերի մեջ, որից Աքիլլեսի մարմինը դարձել Է անխոցելի։ Աքիլլեսի մարմնի վրա խոցելի մնացել Է միայն գարշապարը, որտեղից նրան բռնել Էր մայրը ստորգետնյա գետի մեջ թաթախելիս (այստեղից՝ «Աքիլլեսյան գարշապար» արտահայտսւթյունը)։ Թետիսի հեռանալուց հետո Պելևսը Աքիլլեսին հանձնում Է կենտավրս Քիրոնի դաստիաարակությանը, որը նրան կերակրել Է առյուծի և վարազի փորոտիքով, սովորեցրել Է բժշկություն և գեղեցիկ արվեստներ։ Ծերունի Աքիլլեսին սովորեցրել Է ճարտասանություն և ռազմական գործ։ Վեց տարեկանում Աքիլլեսը սպանում Էր վարազներ և առյուծներ, հասնում եղջերուների ետևից։ Երբ Աքիլլեսին հնարավորություն Էր տրվել ընրտելու երկար բայց անգործունյա կյանքի ու կարճ բայց փառալից կյանքի միջև նա ընրել է վերջինը:

Աքիլլեսը սիրահոժար համաձայնվում Է մասնակցել Տրոյայի դեմ պատերազմին, երբ Նեստորը և Ոդիսևսը ժամանել Էին Փթիա նրան այգ մասին խնդրելու: Պատրոկլոսի, իր ուսուցիչ Փենիքսի և միսմիդոնյան զորքերի հետ Հիսուն նավով Աքիլլեսը մեկնում Է տրոյական արշավանքի։ Հետհոմերոսյան զրույցները այլ կերպ են հաղորդում պատերազմին Աքիլլեսի մասնակցելու մասին առասպելը։ Այդ զրույցներում պատմվում Է, թե գուշակ Կալխասը պատգամել է, որ միայն Աքիլլեսի օգնությամբ հույները կնվաճեն Տրոյան, բայց ինքը հերոսը, այնժամ կսպանվի։ Ցանկանալով Որդուն փրկել Թետիսը նրան թաքցնում Է Սկիրոս կղզում, որտեղ, կանացի զգեստ հագած, Աքիլլեսը հասակ Է առնում Լիկոմեդես թագավորի աղջիկների հետ, որոնցից մեկը՝ Դեյդամիան, դառնում է Աքիլլեսի Նեոպալեմոս որդու մայրը։ Իմանալով Աքիլլեսի թաքստոցի մասին, Ոդիտևսը, Փենիքսը և Նեստորը (կամ Դիոմեդեսը) գալիս են Սկիրոս վաճառականների տեսքով։ Արքայադուստրերի առաջ դարսելով կանացի զարդերը, նրանք դրանց կողքին դնում են նաև նիզակ և վահան։ Հանկարծ ռազմական ճիչ Է լսվում և կանայք սարսափահար փախչում են իսկ Աքիլլեսը, զենքերը խլելով, նետվում է դեպի թշնամին, որով և մատնում Է իրեն: Հերոսը արհամարհում է Կալխասի նախազգուշացումը և մեկնում Տրոյա։ Հոմերոսի պոեմներում պատմվում Է Տրոյայի պաշարման Ժամանակ Աքիլլեսի սխրագործությունների մասին։ Տասներորդ տններորդ տարում Աքիլլեսը, վիճելով Ագամեմնոնի հետ, դադարում Է պատերազմին մասնակցելուց։ Վեճի առիթը լինում է գերի վերցված Բրիսեիսը, որին Ագամեմնոնը խլել էր Աքիլլեսից, (այս վեճը և նրա հետ կապված դեպքերը կազմում են «Իլիականի» գլխավոր բովանդակությունը)։ Օգտվելով Աքիլլեսի և նրա զորքերի հեռանալուց, տրոյացիները ջարդում են հույներին:

Գիգանտներ

Գիգանտներն աստվածներին ու կիկլոպներին ցեղակից հսկաների վայրագ ժողովուրդ էր, որը բնակվում էր ծայր արևմուտքում։

Նրանցից էին Գեա (Երկրի) և Ուրանոս (Երկնքի) որդիները։ Հետագա առասպելները գիգանտներին շփոթեցնում են տիտանների հետ, որով և աստվածների ու տիտանների միջև տեղի ունեցած պատերազմի մասին զրույցի կողքին առաջանում է Գիգանտների և օլիմպոսյան աստվածների միջև մղված պատերազմի (գիգանտոմաքիայի) մասին առասպելը։

Գիգանտներին հաճախ պատկերում էին վիշապի պոչ ունեցող վիթխարի արարածների տեսքով։ Գիգանտները ապստամբում են օլիմպոսյան աստվածների իշխանության դեմ։ Նրանք Օլիմպոսի վրա շպրտում են ժայռաբեկորներ և բոցավառվող ծառեր։ Աստվածները օգնության են կանչում Զևսի կայծակը կռած կիկլոպներին հարյուր ձեռնանի հսկաներին՝ հեկատոնքեյրներին, Հերակլեսին և կատաղի մարտից հետո հաղթում և ոչնչացնում են Ալկիոնևսին, Պորփիրիոնին, Ադրիոսին և մյուս գիգանտներին։

Հնում կարծում էին թե պարտված գիգանտները թաղված են հրաբուխների տակ (երկրի հրաբխային գործունեությունը բացատրելու փորձ)։ Գիգանտների և աստվածների պայքարի մասին առասպելը, ըստ երևույթին, կոչված էր բացատրելու օլիմպոսյան կրոնի հաղթանակը նախահունական շրջանի պաշտամունքների նկատմամբ։ Հելլենիստական ժամանակաշրջանում առասպելն ստանում է փիլիսոփայական ընդհանրացում և ընկալվում է որպես լույսի ու բարու ուժերի հաղթանակը ընդդեմ խավարի և բարբարոսության։

Տիտաններ

Տիտանները Հունական դիցաբանության մեջ Գեայի և Ուրանոսի որդիները և դուստրերն էին՝ Օվկիանոսը, Կեոսը, Կրիոսը, Հիպերիոնը, Հապետոսը և Կրոնոսը ինչպես նաև սրանց որդիները, որոնք աշխարհը տիրելու համար պայքարի դուրս եկան օլիմպիական աստվածների դեմ։

Զևսը պարտության մատնեց նրանց և գցեց Հադեսի խավար աշխարհ։ Տիտանները պաշտպանել են Կրոնոսին, որը խեղել ու տապալել է Ուրանոսին, և ազատագրել իրենց եղբայր կիկլոպներին և հեկատոնքեյրներին տարտարոսից, որտեղ նրանց նետել էր Ուրանոսը։ Տիտանները ամուսնացել են իրենց քույրերի՝ տիտանուհիների հետ. Օվկիանոսը՝ Տեթիսի (նրանցից սերվել են օվկիանուհիները), Կեոսը՝ Փեբեի (նրանց զավակներն են՝ Լետոն և Աստերիան), Կրիոնը՝ Եվրիբիայի (սերունդը՝ Աստրևսը, Պալլանտը, Պերսեսը), Հիպերիոնը՝ Թեայի (որդիները՝ Հելիոս, Սելենե, Էոս), Հապետոսը՝ Կլիմենեի (որդիները՝ Պրոմեթևս, Եպիմեթևս, Ատլաս), Կրոնոսը՝ Հռեայի (զավակները՝ Հերա, Հեստիա, Աիդ, Զևս, Դեմետրա, Պոսեյդոն)։ Տիտանների անունները

վկայում են այն մասին, որ նրանք անձնավորել են բնության տարերքը (Օվկիանոսն ու Տեթիսը՝ ծովը, Հիպերիոնը և Թեյան՝ երկինքը , Կեոնը և Փեբեն՝ լույսը)։ Զևսի կողմից Կրոնոսի տապալվելուց հետո տիտանները ապստամբել են նոր աստվածների՝ օլիմպոսների դեմ (տիտանների մի մասը անցել է Զևսի իսկ մյուսը օլիմպոսյանների կողմը կամ բոլորովին չի մասնակցել կռվին)։ Կռիվը տեղի է ունեցել Օթրիս և Օլիմպոս լեռների վրա։ Օլիմպոսյանները հաղթել են կիկլոպների և հեկատոնքեյրների օգնությամբ։ Տիտանոմաքիայի (տիտանների դեմ մղած մարտի) ելքը ամրապնդել է նոր աստվածների իշխանությունը։ Տիտանոմաքիայի մասին ասքը նման է գիգանտոմաքիայի մասին առասպելին։ Ուշ առասպելներում տիտանները հաշտվում են օլիմպոսի աստվածների հետ և վերաբնակվում են Երանելյաց կղզիներում։

Հանրապետական կարգի ճգնաժամը

Վաղ Հռոմեական հանրապետությունում հասարակության հիմնական խավը միջին գյուղացիներն էին: Նրանց եկամտի աղբյուրը հասարակական դաշտի հողակտորներն էին:

Ք.ա. II–I դարերի ճգնաժամը

Արհեստներն ու առևտուրը թույլ էին զարգացած: Չափավոր էր նաև ավագանու կենցաղը: Սակայն պատերազմները, նոր երկրների նվաճումը, մեծ թվով ռազմագերիների և ռազմավարիներ հոսքը փոխեցին երկրի հասարակական պատկերը: Քայքայվեց և քանակապես կրճատվեց միջին գյուղացիությունը: Լեգիոնի զինվորները գյուղացիներ էին, որոնք ծառայում էին տերության տարբեր ծագերում: Անընդհատ զոհեր էին լինում: Կենդանի մնացածներն իրենց տնտեսությամբ չէին զբաղվում: Ուստի զինվորները չնչին գներով վաճառում էին իրենց հողակտորները և զորացրվելուց հետո հեռանում Հռոմ: Նրանք ապրում էին պետությունից տրվող նպաստի հաշվին: Ավագանին մեծ օգուտներ քաղեց արտաքին նվաճումներից: Ի հաշիվ քայքայված գյուղացիների՝ ստեղծեցին խոշոր կալվածքներ, որտեղ աշխատում էին բացառապես ստրուկներ: Ազատ աշխատանքը դուրս մղվեց: Այս փոփոխությունների հետևանքով ժողովրդի կամքն արտահայտող Աշխարհաժողովը կորցրեց իր ազդեցությունը: Առաջնությունն անցավ ավագանուն և Ծերակույտին: Աճեց առանձին գործիչների ձգտումը` պետությունը ծառայեցնելու իրենց անձնական շահերին: Ընկել էր նաև բանակի մարտունակությունը: Համընդհանուր զինապարտությունն այլևս արդյունավետ չէր: Ք.ա. II դարի վերջերից բանակն սկսեց պարտություններ կրել: Անհրաժեշտ էր ստեղծել արհեստավարժ բանակ:

Ճգնաժամի հաղթահարման փորձերը

Հռոմի հեռատես գործիչները հանգեցին այն համոզման, որ անհրաժեշտ են արմատական փոփոխություններ: Առաջին քայլերը կատարեցին Գրաքոս եղբայրները՝ Տիբերիոսը և Գայոսը: Ք.ա. 130–120–ական թվականներին նրանք հանդես եկան բարեփոխությունների ծրագրով: Դրա հիմնական նպատակն էր վերադառնալ դեպի «բարի անցյալը»: Պահանջվում էր վերականգնել միջին գյուղացիությունը՝

հասարակական դաշտից հողակտոր տրամադրելով յուրաքանչյուր ցանկացողի, Աշխարհաժողովին վերադարձնել իշխանությունը, ստեղծել արհեստավարժ բանակ, Իտալիայի բոլոր դաշնակիցներին տալ հռոմեական քաղաքացու իրավունք: Ծերակույտը և ավագանին կատաղի դիմադրություն ցույց տվին: Տեղի ունեցավ զինված ընդհարում: Զոհվեցին հազարավոր մարդիկ: Դրանց թվում էին Տիբերիոս և Գայոս Գրաքոսները: Բայց Գրաքոսների գործն ապարդյուն չանցավ: Նրանք հասցրին զգալիորեն վերականգնել միջին գյուղացիությունը: Ք.ա. I Iդարի վերջին բանակը դարձավ արհեստավարժ. զինվորական գործը դարձավ մասնագիտություն: Շուտով իտալական դաշնակիցներն ստիպեցին Հռոմին` ճանաչելու իրենց որպես լիիրավ քաղաքացիներ: Ճգնաժամի հաղթահարման մեկ այլ փորձ ձեռնարկեց զորավար Կոռնելիոս Սուլլան Ք.ա. 82–78 թ.: Նա իր բանակով գրավեց Հռոմը և իրեն հռչակեց բռնապետ (դիկտատոր): Սուլլան նույնպես երազում էր վերադառնալ դեպի «բարի անցյալը», այսինքն՝ Ծերակույտի դերի նոր ընդլայնում՝ ի հաշիվ Աշխարհաժողովի: Իսկ Ծերակույտն իր հերթին անվերապահ ենթարկվելու էր բռնապետին: Ընդդիմությանը վերջ տալու նպատակով սպանվեցին բռնապետի հազարավոր հակառակորդներ: Սուլլայից հետո ծայրաստիճան սրվեց Հռոմի ներքին դրությունը:

Սպարտակի ապստամբությունը

Ինչպես արդեն նշել ենք, համաշխարհային տերության ձևավորման ընթացքում ստրուկների թիվը Հռոմում շեշտակի աճել էր: Նրանք կատարում էին ամենածանր աշխատանքները և ապրում ամենասուղ պայմաններում: Դա տեղիք էր տալիս ապստամբությունների: Հռոմեական ստրուկների ամենահզոր ապստամբությունը տեղի է ունեցել Ք.ա. 73–71 թ.: Այն սկսել են մի խումբ գլադիատորներ: Վերջին ներս ստրուկ մարզիկներ էին, որոնք կրկեսում մարտնչում էին միմյանց դեմ: Ղեկավարը Սպարտակն էր: Շուտով նրանց միացան հազարավոր այլ ստրուկներ: Շուրջ երեք տարի նրանք ավերում էին հռոմեական գյուղերն ու քաղաքները` պարտության մատնելով կառավարության զորքերին: Միայն ուժերի գերագույն լարումով հռոմեացիները հաղթանակ տոնեցին ստրուկների նկատմամբ: Նրանք կոտորեցին ապստամբների մեծամասնությանը, իսկ գերի ընկածներին կենդանի խաչեցին: Այդ դաժանությամբ պետությունը ցանկանում էր վախ ներշնչել բոլոր ստրուկներին:

Հրազդան գետ

Գետի անվանումն առաջին անգամ հանդիպում է հին հայկական հեղինակների՝ մասնավորապես Սեբեոսի (Հուրազդան տեսքով) և Մովսես Խորենացու մոտ (ավելի հին, Հրազդան):

Ունի 141 կմ երկարություն։ Ավազանի մակերեսը 2650 կմ² է (առանց Սևանա լճի)։ Սկիզբ է առնում Սևանա լճից, հոսում հարավ-արևմտյան ընդհանուր ուղղությամբ, անցնում Գեղարքունիքի, Կոտայքի մարզերով, Երևան քաղաքով, Արարատի մարզով ու թափվում Արաքսը։

Վերին հոսանքում մոտ 20 կմ հոսում է դեպի արևմուտք՝ այդ ընթացքում առաջացնելով գալարներ, միջին հոսանքում անցնում է նեղ ու խոր (120-150 մ) կիրճով, ստորին հոսանքում ուղղվում է դեպի հարավ-արևելք, դուրս գալիս Արարատյան դաշտ, դառնում հանդարտահոս ու ծովի մակարդակից 820 մ բարձրության վրա լցվում Արաքսը։

Գետի ընդհանուր անկումը կազմում է 1100 մ։ Բնական պայմաններում Հրազդանի սնումը 62.5%-ով ստորերկրյա է, հորդացումը՝ գարնանային, վարարումները՝ ամռանն ու աշնանը։ Ջրի տարեկան միջին ծախսը 22.6 մ³/վրկ է, առավելագույնը՝ 138 մ³/վրկ, նվազագույնը՝ 9 մ³/վրկ, տարեկան հոսքը 712 միլիոն մ³։

Հրազդանի վրա կառուցվել են Սևանի, Աթարբեկյան, Գյումուշի, Արզնիի, Քանաքեռի, Երևանի ՀԷԿ-երը, մի շարք ջրանցքներ, Երևանյան լիճը։

ՀԱՅՈՑ ՀԻՆ ՎԵՊԵՐԸ

• «ՎԻՊԱՍԱՆՔ» ՎԻՊԱՇԱՐԸ
• Տիգրան Մեծ
• Տիգրան և Աժդահակ
• Սանատրուկ
• Երվանդ
• Երվանդ, Արտաշես և Սմբատ
• Երվանդաշատի, Ծննդոց անտառի և Երվանդակերտի շինարարությունը
• Սմբատի և Արտաշեսի կռիվը Երվանդի դեմ
• Արտաշես
• Արտաշատի շինարարությունը
• Արտաշես և Սաթենիկ
• Արտաշեսի և Արտավազդի կռիվը մարացի Արգավանի դեմ
• Սմբատ, Արտաշես և Արտավազդ
• Արտաշեսի որդիները
• Սմբատը փրկում է Արտաշեսի զավակներին
• Մաժան
• Արտաշեսի բարենորոգումները
• Արտաշեսի մահը և թաղումը
• Արտավազդ
• Տիրան և Երախնավու
• Տրդատ Բագրատունի
• Վարդգես Մանուկ և Վաղարշ

Հայոց պատմություն — Տիգրանակերտ

Հայ Թագավորներ

Հայկական թագավորական տոհմերի զինանշանները

Արտաշեսյաններ

 Արշակունիներ

Բագրատունիներ

Ռուբինյաններ

Թագավորի իշխանությունը ցմահ է և ժառանգական։ Արևելյան բռնապետություններում (նաև արևմտյան որոշ երկրներում) թագավորը ունեցել է անսահմանափակ, միահեծան իշխանություն և համարվել երկրի գերագույն տիրակալը։ Նոր և նորագույն ժամանակներում Թագավորի իրավունքները սահմանափակվել են սահմանադրությամբ, իսկ որոշ երկրներում թագավոր պահպանվել է որպես խորհրդանիշ։ Հայ իրականությունում «Թագավոր Հայոց» էին կոչվում Հայաստանի և Կիլիկյան հայկական պետության տիրակալները (Արտաշեսյանների և Արշակունիների օրոք թագավոր մեծ մասամբ «արքա» է անվանվել)։ Թագավորի հռչակման արարողությունը՝ պսակադրումը, մեծ շուքով, իշխանների և ժողովրդի ներկայությամբ, կատարում էր թագադիր իշխանը (Բագրատունիների օրոք՝ Հայոց կաթողիկոսը)։ Օգտագործվում է նաև փոխաբերական իմաստով՝ երկնային թագավոր, ոսկու թագավոր և այլն։ Թագավոր է կոչվում նաև նորափեսան։ «Թագավոր» բառից է առաջացել կիլիկյան հայկական արծաթ դրամի «թագվորին» անունը։ Որպես անձնանուն (Թագվոր) օգտագործվում է 13-րդ դարից։ Հայաստանում միապետի հիմնական տիտղոսներն էին «թագավոր» և «արքա»։ Սակայն երբեմն օգտագործվում էին նաև «շահնշահ», «արքայից արքա», «տիեզերակալ» տիտղոսները։

Հայ նշանավոր թագավորներ

 Տիգրան Բ Մեծ

 Տրդատ Գ Մեծ

 Աշոտ Բ Երկաթ

 Լևոն Բ Բարեպաշտ

Հայոց թագավորներ

Հայ 150 թագուհիները

Հայ ժողովրդի պատմության մեջ թագավորների կողքին իրենց ուրույն տեղն են ունեցել հայոց թագուհիները: Միջնադարում 100-ից ավելի թագուհիներ դարձել են Հայաստանի հարևան քրիստոնյա տերությունների թագուհիներ ու իշխանուհիներ, իսկ նրանցից 10-ը Բյուզանդիայի կայսրուհիներ: Նրանց կարելի էր անվանել հայ թագուհիներ, ոչ թե հայոց թագուհիներ: Հայոց թագուհիները եղել են հայոց պետական կազմավորումների տիրակալների կանայք: Ըստ մեզ հասած տեղեկությունների Հայաստանը ունեցել է 150 թագուհի: 103-ը ազգությամբ հայ, 1-ը ասորի, 8-ը՝ պարթև, 6-ը պարսիկ, 2-ը՝ ալան, 9-ը՝ հոււյն, 6-ը հռոմեացի, 4-ը՝ վրացի, 10-ը՝ ֆրանսիացի, 1-ը՝ մոնղոլ: Հայոց թագավորնրից միայն Գագիկ Բ Բագրատունին էր, որ գահակալման ընթացքում ամուսնացած չէր: Բայց հետագայում գահընկեց լինելուց հետո ամուսնացել է:

Ստորև ներկայացված են հայոց պատմությանը հայտնի 150 թագուհիները:

Հայտնի ու անհայտ հայոց թագուհիները

Երուսաղեմի թագավորության հայ թագուհիներին, որոնցից շատերը Երուսաղեմի թագավորության 200-ամյա պատմության մեջ նշանակալի դեր են ունեցել ինչպես անչափահաս թագաժառանգների խնամակալության, թագավորության կառավարման հարցում, այնպես էլ մարտի դաշտում: Քանի որ մեզանում ընդունված է խոսել հիմնականում հայ թագավորների մասին և թագուհիների մասին շատ բան չգիտենք, ընթերցողների խնդրանքով շարունակում ենք ներկայացնել հայոց պատմության մեջ հետք թողած հայ թագուհիների մասին տեղեկությունները, այս անգամ՝ այն թագուհիների, որոնք ապրել են հայոց հողում: Ըստ վկայությունների՝ մեզ ծանոթ մոտ 150 թագուհիներից 104-ը հայ էին,10-ը՝ ֆրանսիացի, 9-ը՝ հույն, 8-ը՝ պարթև, 6-ը՝ հռոմեացի, 6-ը՝ պարսիկ, 4-ը՝ վրացի, 2-ը՝ ալան, 1-ը՝ ասորի, 1-ը՝ մոնղոլ: Օրինակ՝ քչերը գիտեն Անահիտ, Արկանա, Արարանսա, Աշխեն, Նաիրա, Թարիրիա, Բագենա, Սուսարատու, Ռուսաինա, Ուրանիա, Ծիրանե, Ասարադոնիա, Սաթենիկ, Տիգրանուհի, Զբել, Զարուհի, Զաբել, Էրատո անուններով հայ թագուհիներին: Որպես հայոց առաջին թագուհի հիշատակվում է Սոսեմը: Հայկ Խաչատրյանի «Հայ թագուհիներ» գրքում հեղինակը խոստովանում է, որ այս անունը պայմանական է տվել, քանի որ պատմությունն այս թագուհու անունը չի պահպանել:

Էպիգե. այսպես էին անվանում Արամե թագավորի կնոջը (Ք.ա. 860-840): Հայտնի չէ, թե քանի կին է ունեցել այս թագավորը, սակայն պահպանվել է հայերի համար արտասովոր այս անվան պատմությունը: Արամե թագավորն ամուսնանում է Վանի հարուստ իշխաններից մեկի դստեր հետ, որի իրական անունը Լասմա էր: Մի օր էլ կանչում է թագուհուն իր մոտ ու ասում. «Մանկուց ատել եմ ու կռվել Ասորեստանի Սալամանսար թագավորի հետ: Նա իմ թշնամին է, որին տեսնում եմ անգամ երազումս: Ինձ նյարդայնացնում է անգամ այն, որ քո անունը բաղկացած է տառերից, որոնք առկա են «Սալամանսար» անվան մեջ: Քո անունն ինձ նրան է հիշեցնում: Եկ մոռանանք քո Լասմա անունը: Իմաստունները քեզ այլ անունով կկնքեն՝ Էպիգե: Այդպես էլ թագուհու անունը մնում է Էպիգե: Մինչև Արտաշեսյանների թագավորությունը, հայ թագուհիների մասին տեղեկությունները շատ չեն: Իսկ Արտաշեսյանների թագավորությունից հայտնի են Արտաշեսի կին Սաթենիկը, Տիգրան Երկրորդի կանայք՝ Սոսեմը (Զոսիման) և Կլեոպատրան: Տիգրան Մեծի կնոջ՝ Կլեոպատրայի մասին հայտնի է, որ նա Պոնտոսի և Փոքր Հայքի արքա Միհրդատ Եվպատորի դուստրն էր: Հայկ Խաչատրյանը «Հայոց թագուհիներ» գրքում Կլեոպատրայի մասին պատմում է, որ երբ ամուսնացավ Տիգրան Մեծի հետ, 16 տարեկան էր: Ք.ա. 69 թվականին, երբ հռոմեացի Լուկուլլոսը պաշարել էր Տիգրանակերտը, հայ թիկնազորը, արքայի պատիվը պահելով, ճեղքում է հռոմեական բանակն ու դուրս բերում թագուհուն, կանանոցն ու գանձարանը: Հայկ Խաչատրյանի գրքում, սակայն, Կլեոպատրայի մասին խոսվում է որպես թագուհու, որը, իր անվան ստուգաբանությանը հավատարիմ (Կլեոպատրա նշանակում է «հոր խոսք»), մեծարում էր ոչ թե ամուսնուն՝ հայոց թագավոր Տիգրանին, այլ հորը՝ Միհրդատ Պոնտացուն: Հեղինակը նշում է, որ Կլեոպատրայից ծնված երեք որդիներն էլ մոր պես դավաճանեցին հայոց թագավորությունն ու անդառնալի վնասներ հասցրին: Ի վերջո, Կլեոպատրան փախավ հոր՝ Միհրդատի մոտ: Արտաշեսյանների թագավորության վերջին գահակալն էր Էրատո թագուհին, որ երեք անգամ բարձրանում է գահ, բայց հայտնի չէ, թե ինչն էր թագուհու գահընկեցության պատճառը: Արշակունիների հարստությունից մեզ առավել հայտնի են Տրդատ Մեծի կինը և Խոսրով Կոտակի մայրը՝ Աշխենը (298-330): Ծագումով ալան Աշխենին հայոց եկեղեցին դասել է սրբերի շարքը: Տրդատ Երրորդը, որոշելով կնության առնել Աշխենին, սպարապետ Սմբատին ուղարկում է ալանների թագավորի մոտ: Երբ Աշխենը եկավ Հայաստան, Տրդատը ամուսնացավ նրա հետ ու շնորհեց թագուհու և Արշակյան տիտղոս, ինչն արտահայտում էր այն բարձր գերազանցությունը, որ կարող էր ընձեռվել կնոջը Հայաստանում: Ինչպես հայտնի է, Տրդատ Երրորդի օրոք Հայաստանում քրիստոնեությունը հռչակվեց պետական կրոն: Աշխենը պետական կրոնի հռչակման հարցում քիչ դեր չի ունեցել: Նա ամուսնուն օգնել է քրիստոնեությունը տարածելու ողջ երկրում: Աշխենը և Խոսրովդուխտը՝ Տրդատի քույրը, կյանքի վերջին տարիներին աշխարհաթող են լինում և ապրում Գառնիի ամրոցում: Պատմաբան Արտակ Մովսիսյանի «10 հայ ականավոր թագուհիներ» գրքում Հայոց թագուհիների շարքում առանձնահատուկ անդրադարձ է կատարվում Արշակունյաց թագավորության Փառանձեմ թագուհուն՝ Արշակ Երկրորդի կնոջը, որը, հեղինակի խոսքով, մեր պատմության ամենակարկառուն դեմքերից է: Նա սերում էր Սյունաց նախարարական տոհմից, որի հարստությունը միայն թագավորականին էր զիջում, իսկ Փառանձեմի մայրը սերում էր Մամիկոնյան տոհմից, որ հետագայում պիտի փառավորվեր սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի տարած հաղթանակներով: Փառանձեմն օժտված էր բացառիկ գեղեցկությամբ ու պարկեշտությամբ: Նա թագուհի հռչակվեց Հայաստանի համար շատ ծանր ժամանակ, երբ երկիրը ստիպված էր գոյատևել պարսկա-բյուզանդական բախումների խաչմերուկում: Շապուհը տեսնելով, որ բռնի ուժով հայերի դեմ հաղթանակ չի կարող տոնել, դիմում է նենգության. իր մոտ է հրավիրում թագավորին ու նետում Անհուշ բերդը, ուր 368 թվականին Արշակը վախճանվեց: Շապուհը փորձեց խաբեությամբ կանչել նաև Փառանձեմին, որը, սակայն, չընդունեց հրավերը, ավելին, հանձն առավ երկրի պաշտպանության պատասխանատվությունը և ամրանալով Արտագերս ամրոցում՝ հերոսական պաշտպանություն կազմակերպեց: Արտագերսի առաջին պաշտպանությունն ավարտվեց հայերի հաղթանակով: Այս լուրը ստանալուն պես պարսից արքան անհապաղ Հայաստան է ուղարկում նոր բանակ: Փառանձեմ սպարապետուհին մեկ տարի և երկու ամիս դիմադրում է թշնամուն: Միայն համաճարակի պատճառով է հերոսական պաշտպանությունը կոտրվում: Փառանձեմը գերվեց, և Շապուհը հրապարակավ մահապատժի ենթարկեց Փառանձեմին: Հենց նա է Հայոց պատմության ամենաերևելի դեմքերից մեկի՝ Պապ թագավորի մայրը, և ինչպես նշում է Մովսիսյանը, պատահական չէր, որ Արցախյան ազատամարտի ժամանակ հայուհիներից կազմավորված ջոկատը ստացավ հայոց թագուհու՝ Փառանձեմի անունը: IX դարի երկրորդ կեսին Բագրատունիների գլխավորությամբ վերականգնված հայոց պետականության ամենահայտնի թագուհիներից էր Կատրանիդե երկրորդը՝ Գագիկ Առաջինի կինը, Սյունաց իշխան Վասակի դուստրը, որ հանձն առավ Գագիկի եղբոր՝ Սմբատ Տիեզերակալի նախաձեռնած Անիի Կաթողիկե Մայր տաճարի շինարարությունը: Հայկական նոր՝ Կիլիկյան պետականության ամենահայտնի թագուհին Զապելն էր (1226-1252)` Լևոն Առաջին արքայի դուստրը: Մահանալով թագավորը հասցրեց նշել իր գահաժառանգի անունը՝ Զապել: Այս որոշումը, սակայն, ոչ բոլորն ընդունեցին: Մասնավորապես՝ Անտիոքի դուքս Ռայմոնդին, Երուսաղեմի թագուհի Ռիթային և այլն: Այլոց պլանները, սակայն, խափանվեցին: Կիլիկիայի հայ ավագանու ժողովը որոշում է Զապելին ամուսնացնել Անտիոքի դքսության թագաժառանգ Ֆիլիպի հետ՝ պայմանով, որ վերջինս պետք է թագավորի հայկական օրենքներով ու հարգի հայ եկեղեցու դավանանքն ու իրավունքները: Իսկ նրանց զավակը պետք է ժառանգեր Կիլիկիո և Անտիոքի գահը: Յոթնամյա թագուհու համար կարևոր էր, որ Ֆիլիպի մայրը հայուհի էր: Սակայն Ֆիլիպը խախտեց պայմանը՝ վարելով հայկական շահերից չբխող քաղաքականություն: Զապելին որոշեցին ամուսնացնել Կոնստանդին Հեթումյանի որդու՝ Հեթում Առաջինի հետ, որով էլ Հեթումյան արքայատոհմի հիմքը դրվեց: Զապելը իմաստուն քաղաքականություն էր վարում: Նա աշխարհագիր անցկացրեց, պետական կայուն հարկեր սահմանեց ու պետական թոշակով բացեց աղքատանոցներ ու գոդյաց տներ: Նա մեծ ուշադրություն էր դարձնում կրթությանը, կազմակերպում երիտասարդների ուսումը: Նրա նախաձեռնությամբ հիմնվում է նաև հիվանդանոց, որը գործում է մինչև թագավորության անկումը: Կիլիկյան թագավորությունից հայտնի են Զապլուն, Սիպիլը (Սիբիլլա), Զապել Առաջինը, Կեռանը (Աննա), Մարգարիտ Առաջինը, Զապել Երկրորդը, Զապել Երրորդը, Զապել Չորրորդը, Յոհանան, Ագնեսը (Մարիամ), Ալիծը, Կոնստանցան կամ Էլեոնորան, Թեոդորան, Մարիունը, Իրենեն, Մարգարիտ Երկրորդ Սուասսոնը:

Նյութերը մասնակի կամ ամբողջությամբ մեջբերելիս ակտիվ` հիպերլինքով հղումը Ankakh.com-ին պարտադիր է:

Հղումը- http://ankakh.com

Հելլենիզմ

Հելլենիզմ կամ հունականություն, Մերձավոր ու Միջին Արևելքի երկրների պատմության մեջ յուրահատուկ ժամանակաշրջան (մ.թ.ա. IV — մ.թ.ա. I դդ.)։ Սկզբնավորվել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից հետո, սկսել է գերակայել հունական մշակույթը և լեզուն։«Հելլենիզմ» եզրույթը գիտական շրջանառության մեջ է դրել գերմանացի պատմաբան Յո. Դրոյզենը (1808-1884)՝ դրա տակ հասկանալով «հունական պետականության և կրթվածության տարածումը» արևելյան ժողովուրդների մեջ, անտեսելով հելլենիզմի հասարակական և տնտեսական էությունը։ Այնուհետև հելլենիզմը մեկնաբանվել է որպես միայն մշակութային (Յու. Կերստ), քաղաքական (Վ. Տառն) կամ տնտեսական (Մ. Ռոստովցև) ազդեցություն։ Հելլենիզմը բնորոշվել է նաև որպես պատմական որոշակի ժամանակաշրջան՝ պայմանավորված հունական և տեղական հասարակական և տնտեսական, քաղաքական, մշակութային տարրերի ու սովորույթների փոխազդեցությամբ (Ա. Ռանովիչ և ուրիշներ)։ Հելլենիզմի ժամանակաշրջանի ավարտն ընդունված է համարել մ.թ.ա. 30-ը, երբ Հռոմը նվաճել է հելլենիստական վերջին պետությունը՝ պտղոմեոսյան Եգիպտոսը, թեև հելլենիզմին բնորոշ երևույթները շարունակել են գոյատևել։

Հելլենիստական դարաշրջանի և ոճի Գառնիի հեթանոսական տաճարըՀայաստանում

Հելլենիզմը Մեծ Հայքում

Մեծ Հայքը հենց սկզբից ընդգրկվել է հելլենիստական աշխարհի ոլորտը։ Զարգացել են երկրի տնտեսական և քաղաքական կյանքը, քաղաքաշինությունը, հելլենիստական մշակույթը։ Արտաշեսյան արքայատան օրոք (մ.թ.ա. II-I դդ.) Մեծ Հայքը դարձել է հելլենիստական խոշոր տերություն։ Ինչպես մնացյալ ազգերի, այնպես էլ հայերի շրջանում այն մեծ զարգացում է ունեցել, ցավոք, մեզ է հասել ժամանակի շինություններից միայն Գառնիի հելլենիստական տաճարը։

Հին աշխարհի քաղաքների , բերդերի կոթողներ ճարտարապետությունը

Բերդ

Պատմություն

Ալ-Հուսն Բերդ, քրիստոնեական բերդ ։  Գտնվում է  Սուրիոյ լեռնաշղթաների ափին, Հոմս նահանգին տարածքում  (Հոմս քաղաքն հեռու է ՝ 60 ք․մ․)։ 2006 թվականին բերդը իր տեղը գտնում է ՝ աշխարհի ժառանգության համարվող վայրերի ցուցակին մեջ։

1142-ին բերդը տրվեց Ռիմոնտ 2-րդին, նա բերդը վերածեց Ասպետների հիվանդանոցի, որ ինկաւ 1271-ին։ Հայտնի էր Ֆրանսերենով «Crac des Chevaliers» անունով։

• Քարերը լորենի են։
• Ընդհանուր տարածքը 30000 մ․, իսկ բերդի բարձրությունը ծովից-ծով  750 մ․ է։

Կոթող

Պատմություն

Հռոդոսի կոթող, Հելիոս աստծո հսկայական արձանը Հռոդոս կղզու Հռոդոս քաղաքում, նաև հին աշխարհի յոթ հրաշալիքներից մեկն  է ։

Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Հռոդոս կղզու վրա հարձակվեց Դեմետրիոսը, սակայն նա պարտություն կրեց։  Այդ միջադեպից հետո ՝ հռոդոսցիները կանգնեցրեցին մի արձան, որը անվանեցին Հռոդոսի կոթող։ Դա 36 մ բարձրությամբ քանդակ էր։ Արձանը պատկերում էր արևի աստված Հելիոսին, որին կղզու բնակիչները իրենց հովանավորն էին համարում։ Ըստ առասպելի՝ աստվածները Հռոդոոս կղզին բարձրացրել են ծովի հատակից արևի աստված Հելիոսի խնդրանքով, այդ պատճառով էլ Հռոդոսը հնում անվանում էին Հելիոսի «սրբազան քաղաքը»։ Արձանի գլուխը զարդարում էր ճառագայթահյուս թագը։Կոթողը կործանվել է մ.թ.ա. 222 թվին երկրաշարժից։

Քաղաք

Պատմություն

Թոփրակ-կալա , հնագույն բնակատեղի ավելի քան 120 հեկտար մակերեսով, գտնվում է ներկայիս Ուզբեկստանի Հանրապետության տարածքում: Համարում են, որ Թոփրակ-կալան անտիկ դարաշրջանում եղել է հնագույն խորեզմային մայրաքաղաք: Խորեզմի մայրաքաղաքն է եղել Աֆրիգիդների դինաստիայի կառավարման տարիներին:

Թոփրակ- կալա քաղաքը կառուցվել է մոտ մ.թ.ա. 3-րդ դարում: Քաղաքն ունի 350×500 մ պարագիծ, շրջապատված է հում աղյուսից կառուցված պատերով, որոնք բարձրանում են պախսայով՝ հունացած կավով, ստեղծված արհեստական հարթակի շեղ հիմքերի վրա:

Քաղաքի հատակագծման մեջ ավելի պարզ է զգացվում կանոնավորությունը, քաղաքը ստեղծող տարրերի բաշխումը ըստ ֆունկցիոնալ նշանակության: Գլխավոր մայրուղին սկսում է դարպասներից, որը քաղաքը բաժանում է երկու հիմնական հատվածների:

Քաղաքի հյուսիսային հատվածում էին գտնվում Խորեզմշահրի պալատը, տաճարն ու հրապարակը: Պալատը տեղադրված էր բարձրադիր մասում, հյուսիսարևմտյան անկյունում, այն ընդարձակ՝ 75×75 մ չափեր ունեցող շենք էր՝ բազմաթիվ սենյակներից ու դահլիճներից կազմված:

Հայկական ճարտարապետություն 

Հին հռոմեական ճարտարապետություն

Հին հռոմեական ճարտարապետությունը որոշ ասպեկտներ է վերցրել Հին Հունաստանի ճարտարապետությունից և ստեղծել է իր ճարտարապետական ոճը:

Հռոմեացիները պարտական են իրենց Էտրուսկյան հարևաններին, որոնք հարուստ գիտելիքներ տվեցին ճարտարապետական լուծումների համար: Դա հիմնականում կամարների շինարարությունն էր և հիդրավլիկան: Ավելի ուշ Հռոմի ճարտարապետությունը շատ տարրեր վերցրեց Հունաստանից և Ֆինիկիայից, քանի որ գտնվում էր նրանց տիրապետության տակ: Որպես օրինակ կարելի է բերել հռոմեական վիլլաների տրիկլինիաները:

Հռոմեական ճարտարապետությունը ծաղկել է ողջ կայսրությունով մեկ Պաքս Ռոմանայի ժամանակաշրջանում:

Աշխարհի նոր ութ և յոթ  հրաշալիքները

Այսօր արդեն գոյություն ունի աշխարհի 7 հրաշալիքների 2 սերունդ. Հին աշխարհի 7 հրաշալիքները, որոնք ընտրվել էին դեռևս մ. թ. ա. II դարում, և աշխարհի նոր 7 հրաշալիքները, որոնց ընտրությունը կատարել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն, 2007 թ-ին:

Պետրա ժայռափոր քաղաքն Առաջավոր Ասիայում Էդոմ կամ Իդումեա երկրի, ավելի ուշ՝ Նաբաթեական թագավորության մայրաքաղաքն էր: Քաղաքը ներկայիս Հորդանանի տարածքում է՝ ծովի մակերևույթից 900 մ բարձրությամբ` ժայռերի մեջ: Մ. թ. ա. VI դարից քաղաքը կորցրել է իր նշանակությունը: Պետրայում հայտնաբերվել են լավ պահպանված պալատներ, դամբարաններ, հնագույն թատրոն և այլ շինություններ:

Պետրա ժայռափոր քաղաքը

Չինական մեծ պարիսպը վիթխարի հուշարձան է, որը 2450 կմ երկարությամբ (ճյուղավորումներով՝ 6–6,5 հզ. կմ) ձգվում է արևելքից արևմուտք, բարձրությունը 6,6 մ է: Պարսպի սկզբնահատվածները կառուցվել են մ. թ. ա. IV–III դարերում, իսկ Չինաստանի միավորումից (մ. թ. ա. 221 թ.) հետո կանգնեցվել է պաշտպանական հոծ պատը:

Չինական մեծ պարիսպը  (կառուցվել է մ. թ. ա. IV–III դարերում)

Կոլիզեումը հինհռոմեական ճարտարապետական հուշարձան է՝ 50-հզ-տեղանոց ամֆիթատրոն. կառուցվել է 75–80 թթ-ին: Նախատեսված էր գլադիատորների մարտերի և ներկայացումների համար: Պահպանվել է Կոլիզեումի մի մասը:

Հռոմի Կոլիզեումը (կառուցվել է 75–80 թթ-ին)

Թաջ Մահալը (հայերեն` Թագի պալատ) Ջահան  շահի կնոջ դամբարանն է (այնտեղ հետագայում թաղվել է նաև Ջահան շահը), կառուցվել է 1630–52 թթ-ին` Ջամնա գետի ափին՝ Ագրայի մոտ: 74 մ բարձրությամբ հինգգմբեթանի շենք է՝ կից պարտեզով:

Թաջ Մահալը (կառուցվել է 1630-52 թթ-ին)

Չիչեն-Իցա քաղաքը գտնվում է Մեքսիկայի Յուկատան թերակղզում, մայա ժողովրդի քաղաքական և մշակութային կենտրոնն էր: Հավանաբար հիմնադրվել է VIII դարում: XI դարի կեսից Չիչեն-Իցան տոլտեկների պետության մայրաքաղաքն էր, որը 1178 թ-ին ավերել են Մայապան, Ուշմալ և Իցմալ քաղաք-պետությունները: Բազմաթիվ պեղումներով բացվել են քաղաքի հուշարձաններից մի քանիսը՝ Կուկուլկանի տաճարը (24 մ բարձրությամբ իննաստիճանի բուրգ է), Հովազների տաճարը, Զինվորների տաճարը, Կարակոլ աստղադիտարանը, գնդակախաղի 7 ստադիոն և այլն: Պահպանվել են նաև աստվածների ոճավորված արձաններ, հարուստ զարդապատկերներով բարձրաքանդակներ:

Չիչեն-Իցա քաղաքը (հիմնադրվել է VIII դարում)

Մաչու-Պիկչու քաղաքը, որ ներկայիս Պերուի տարածքում է, հայտնի է նաև «Ինկերի կորած քաղաք» անունով, իսկ բառացի նշանակում է «հին գագաթ»: Կառուցել է ինկերի տիրակալ Պաչակուտեկը 1440 թ-ին, գոյատևել է մինչև 1532 թ.: Շուրջ 400 տարի այդ քաղաքը մոռացված էր: 1911 թ-ին հայտնաբերել է ամերիկացի հետազոտող, Յելի համալսարանի պրոֆեսոր Հայրեմ Բինգհեմը:

Մաչու-Պիկչու քաղաքը (հիմնադրվել է 1440 թ-ին)

Հիսուս Քրիստոսի արձանը Ռիո դե Ժանեյրո քաղաքի մերձակայքում է՝ Կորկովադու լեռան վրա` ծովի մակերևույթից 704 մ բարձր: Կառուցվել է 1922–31 թթ-ին, բարձրությունը 37 մ է: Հեղինակներն են Հեիտոր դա Սիլվան և Պոլ Լանդովսկին: Վերջին 75 տարում 2 անգամ նորոգվել է:

Հիսուս Քրիստոսի արձանը Բրազիլիայում  (կառուցվել է 1922–31  թթ-ին)

Աշխարհի հին յոթ հրաշալիքներ

Աշխարհի յոթ հրաշալիքներ (կամ Անտիկ աշխարհի յոթ հրաշալիքներ), վերաբերում է պատմական անցյալում ստեղծված ճարտարապետության և քանդակագործության հոյակապ, համաշխարհային նշանակության կոթողներին։ Ներկայումս յոթ հրաշալիքներից կանգուն է միայն Քեոփսի բուրգը։

Արտեմիսի տաճար

Հալիկառնասի դամբարան

Զևսի արձանը

Հռոդոսի կոթողը

Ալեքսանդրայի փարոսը

Քեոփսի բուրգ

Շամիրամի կախովի այգիները 

                                                          Շամիրամի կախովի այգիներ

Շամիրամի կախովի այգիները գտնվում էին Ասորեստանի Բաբելոն քաղաքում։ Ավանդությունն այդ այգիների ստեղծումը վերագրում է Շամիրամ թագուհուն, սակայն իրականում դրանք ստեղծվել են Նաբուգոդոնոսոր թագավորի հրամանով՝ մ. թ. ա. 6 դարում։ Նա իր պալատը կառուցել էր 6-հարկանի տան բարձրությամբ արհեստական հարթակի վրա։ Դեպի այդ հարթակն աստիճանաձև բարձրանում էր աղյուսե 6 կամարասրահ։ Ամեն աստիճանի վրա հողի շերտ էր լցված, և ծաղկուն պարտեզ էր գցված։ Մ. թ. ա. 312 թ-ին կառույցը փլվել է ջրհեղեղներից։

                                                   Արտեմիսի տաճար

Մյուս հրաշալիքը հունական աստվածուհի Արտեմիսի մարմարե տաճարն էր Փոքր Ասիայի Եփեսոս քաղաքում։ Տաճարը կառուցվել է մ. թ. ա. 550 թ-ին, շինարարությունը տևել է 120 տարի։ Ծրագրել  է հույն ճարտարապետ Քերսիֆրոնեսը։ Շենքը զարդարող արձանների մի մասի հեղինակը Ֆիդիասն է։ Արտեմիսի տաճարը կանգուն է եղել 100 տարի։ Մ. թ. ա. 356 թ-ին Հերոստրատեսը, հրդեհել է տաճարը։ 25 տարի անց այն վերակառուցվել է, սակայն ավերվել է երկրաշարժերից։ Տաճարի հարթաքանդակներից մի քանիսը պահվում են Բրիտանական թանգարանում։

Համաշխարհային կրոններ

Հեթանոսական ժամանակաշրջան

Քրիստոնեությունից առաջ մարդիկ հավատացել են տարբեր աստվածների: Եղել է Հունական, Հռոմեական և Հայկական դիցաբանություններ:Գոյություն են ունեցել աստվածների հայրեր:

Հայաստանում Արամազդ-Հայկական դիցաբանության գերագույն աստված՝ երկնքի և երկրի արարիչը, բոլոր աստվածների հայրը։ Նա կոչվում էր «Մեծ և արի Արամազդ»:

Հունաստանում Զևս- Երկնքի, որոտի, ամպրոպի և կայծակի աստված, աշխարհի տիրակալ։ «Աստվածների և մարդկանց Հայրը» ,ինչպես հայրը իշխում է ընտանիքում, այնպես էլ նա է իշխում Օլիմպոս լեռան բնակիչներին, ըստ հին հունական կրոնի։ Օլիմպոսի աստվածներից գլխավորը, Կրոնոսի և Հռեայի երրորդ որդին, ամենափոքր երեխան է և կրտսերն է իր եղբայրների ու քույրերի մեջ։ Աիդի, Հեստիայի, Դեմետրայի և Պոսեյդոնի եղբայրն է։ Զևսի կինը՝ Հերա աստվածուհին, նաև նրա քույրն է։

Հռոմում Յուպիտեր- Գերագույն աստված:Յուպիտերը նախ և առաջ լույսի աստվածն է. նրան հաճախ կոչել են Լյուցետիոս (Լուսատու), նա համարվել է երկնքի տերը, և, երբ հռոմեացիները ուզում էին ասել «բաց երկնքի տակ», նրանք ասում էին՝ «Յուպիտերի ներքո» («սուրբ Իովե»)։ Յուպիտերը համարվում էր անձրևի աստված. նրանից էր կախված հողագործին երաշտով հարվածելը կամ նրան բերք շնորհելը։ Որոտը Յուպիտերի կամքի դրսևորումն է. կայծակի ընկած վայրը համարվում էր սրբազան։  Յուպիտերին սկսեցին վերագրել Զևսի մասին եղած բազմաթիվ հունական առասպելներ։ Յուպիտերի պատկերումները չէին տարբերվում Զևսի պատկերումներից։ Այլաբանորեն, հեգնաբար, Յուպիտեր նշանակում է՝ գոռոզ, մեծամիտ, ամբարտավան մարդ։Յուպիտերի կինը եղել է Յունոնան-օջախի աստվածուհի:

Գոյություն են ունեցել, ջրի, ռազմի, պատերազմի, մայրության, սիրո, գեղեցկության, կրակի, հողի, արվեստի , որսի , դարբիների ,դաշտերի , անտառների , ստորերկրյա աշխարհի , բերրիության և նույնիսկ հարբեցողության աստվածներ:

Քրիստոնեություն

Տրդատ III-ը երբ գտնվում էր, Հռոմեական կայսրությունում: Նա  հաղթել էր Օլիմպիական խաղեր և շատ սխրագործություններ էր կատարել մարտադաշտում:Հռոմեական կայսրը Տրդատին մեծ պատիվների արժանացնելով ճանապարհում էՀայոց աշխարհ:Տրդատը վերադառնում է և թագավորում Հայաստանի արևմտյան հատվածը:Նրա մոտ ծառայության է գալի Գրիգոր Պարթևը:Գիրգորը թաքցնում էր , ինքն Անակի որդին է և , որ ընդունել է քրիստոնեությունը:Տրդատ թագավորը Անահիտ աստվածուհուն նվիրված տաճարում նվիրված , զոհոր  մատուցելիս տեսնում է , որ Գրիգորը ներկա չէ :Նա իմանում է , որ Գրիգորը Անակի , որդին է հրամայում է նրան ձեռբակալել և փակել բերդի բանտում ՝ Խոր Վիրապում:Գրիգորը այնտեղ մնում  է 13 տարի : Հռիփսիմյան կույսերը փախչելով հետապնդումներից հասնում է Հայաստան :Տրդատը նրանց տեսնելով սիրահարվում է Հռիփսիմեին :Սակայն Հռիփսիմեն մեժում  է  արքայի սերը :Այս ամենը լսելով Տրդատը ծանր հիվանդանում է :Խոսրովադուխտը տեսիլք է ունեն , որ միայն Գրիգորը կարող է բուժել Տրդատին : Տրդատը հրամայում է բաց թողնել Գրիգորին :Դուրս գալով այնտեղից Գրիգորը բուժեց  Տրդատին և սկսեց Քրիստոնեություն քարոզել:Քրիստոնեությունը ընդունել են 301թ:

Կայսերական համակարգեր

Հռոմեական կայսրություն

Եվրոպա , Ասիա և Աֆրիկ նման անվանումները գործածվում էին Օգոստոս կայսրի կառավարումից սկսան մինչև 476թ: Հույլոս Կեսարը հռչակվում է ցմահ դիկտատր մ.թ.ա. 44 թ), Ակտիումի ճակատամարտը(մ.թ.ա. 31 թ սեպտեմբերի 2), և  Գայոս Օկտավիանոսին «Օգոստոս» կոչման շնորհումը (մ.թ.ա. 27 թ հունվարի 4) :Օկտավիանոսը, լինելով շատ զգուշավոր և խորամանկ քաղաքական գործիչ հայտարարում է , որ փրկել է Հռոմը :Բայց Օգոստոսի ձեռքում էր ամբողջ իշխանությունը:Կայսրությունը զբաղեցնում է 6.5 միլիոն քառակուսի կիլոմետր։Բյուզանդական կայսրությունը կործանվեց 1453 թ, երբ մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը գրավվեց օսմանյան-թուրքերի կողմից և սպանվեց վերջին կայսր Կոստանդին 11-ը։

Հույն փիլիսոփա

Սոկրատես

ԾՆՈՒՆԴ / մ.թ.ա. 470 թ.

ՄԱՀ /  մ.թ.ա. 399 թ.

Սոկրատես (հունարեն՝ Σωκράτης, 470–399 մ.թ.ա.), հին Հունաստանի հայտնի փիլիսոփա։ Սոկրատես անունը հունարենում նշանակում է «անխորտակելի զորություն» (սոս՝ անխորտակ, կրատոս՝ ուժ, զորություն): Երբեմն հայերենում օգտագործվում է նաև Սոկրատ ձևը (որը, անշուշտ, ռուսերենի ազդեցությամբ է ձևափոխվել)։ Սոկրատեսը համարվում է Արևմտյան փիլիսոփայության հիմնադիրը։ Սոկրատեսը այն եզակի փիլիսոփաներից էր, առանց որի անհնար է պատկերացնել հունական և եվրոպական փիլիսոփայության պատմությունը։ Ընդ որում, նա մարդկանց հիշողության մեջ անմահացել է ոչ միայն իր փիլիսոփայական գաղափարներով, այլև իր կյանքով ու գործով։ Սոկրատեսի մասին տեղեկության ամենակարևոր աղբյուրը Պլատոնն է։ Սոկրատեսի դատաքննությունը և մահապատիժը իր կարիերայի գագաթնակետը և Պլատոնի երկխոսությունների կենտրոնական իրադարձություններն էին։ Ըստ Պլատոնի, դրանք երկուսն էլ ավելորդ էին։ Սոկրատեսը դատարանում ընդունել է, որ ինքը կարող էր խուսափել մահապատիժից՝ թողնելով փիլիսոփայությունը և դադարելով ակտիվ հասարակական գործունեությունը։ Դատավարությունից հետո, ինքը կարող էր խուսափել մահապատժից՝ ընդունելով ընկերների փախուստի պլանը։ Թե ինչու էր Սոկրատը ընդունել նահանգի որոշումը, իր մեջ պարունակում է խորը փիլիսոփայություն, այն մանրակրկիտ ներկայացված է իր ընկեր Կրիտոյի հետ զրույցում։

Կյանքը

Սոկրատեսը ծնվել է մ.թ.ա. 469 թ. Աթենքում, քարտաշ Սոֆրոնիսկի և տատմեր Ֆենարետայի ընտանիքում, ստացել է սովորական կրթություն, որպես ծանր հետևակային՝ մասնակցել է մի շարք ճակատամարտերի՝ ցուցադրելով խիզախություն և արիություն։ Սոկրատեսը ամուսնացել էր Քսանթիպեի հետ, որ իր ամուսնուց բավական երիտասարդ էր։ Նրանք ունեցել են 3 որդիներ՝ Լամպրոկլեսին, Սոֆրոնիսկուսին և Մենեքսանուսին։ Սոկրատեսի մահվան ժամանակ իր տղաները դեռ բավականին երիտասարդ էին։ Իր ընկեր Կրիտոնքննադատել էր Սոկրատեսին իր երեխաներին լքելու համար, երբ Սոկրատեսը հրաժարվել էր իր մահապատժից խուսափելու համար փախչել բանտից։ Սոկրատեսն իր փիլիսոփայական գործունեությանը զուգընթաց մասնակցել է Աթենքի հասարակական-քաղաքական կյանքին՝ ոչ միշտ համամիտ լինելով իշխողների և մեծամասնության տեսակետներին։ Լինելով կառավարման արիստոկրատական ձևի կողմնակից, նա հատկապես քննադատում էր դեմոկրատական իշխանության թերությունները, ինչն էլ, ըստ էության, պատճառ հանդիսացավ նրա դեմ դատական գործի հարուցմանը։

Դատը և մահապատիժը

«Սոկրատեսի մահը», նկարիչ՝ Ջեքս–Լուիս Դավիդ(1787)։ Դա կատարվել է Հունաստանի համար շատ բարդ ժամանակաշրջանում։Սպարտայի ու իր դաշնակիցների հետ պատերազմում Աթենացիները պարտություն էին կրել։ Աթենացիներից ոմանք կարծում էին, որ այդպիսի ծանր պայմաններում դեմոկրատական կառավարումը ամենաճիշտ եղանակը չէր։ Ըստ երևույթին, Սոկրատեսը քննադատոում էր դեմոկրատիան։ Ըստ որոշ գիտնականների, հենց այս հարցի շուրջ քաղաքական ինտրիգներն էին պատճառը, որ որոշում էր կայացվել Սոկրատեսին մահապատժի ենթարկել։ Ձևականորեն նրան մեղադրում էին այն բանում, որ նա չի պաշտում աստվածներին, ներմուծում է նոր աստվածություններ և իր փիլիսոփայությամբ այլասերում է պատանիներին։ Մ.թ.ա. 399 թ. դատարանի վճռով նա թույն է խմում և մահանում: Չնայած Սոկրատեսը հնարավորություն ուներ փախչելու բանտից ու փրկվելու, սակայն նա, որպես օրինապահ քաղաքացի, հրաժարվում է այդ անօրինական քայլից։

Փիլիսոփայությունը

Սոկրատեսի դիմաքանդակ, հռոմեական մարմար, Լուվրի թանգարան։ Դժվար է ստույգ վերարտադրել Սոկրատեսի ուսմունքը, որովհետև, նախ, նա չի թողել գրավոր ժառանգություն, երկրորդ, նրա հայացքները ներկայացնողների՝ Պլատոնի, Քսենոփանեսի և Արիստոփանեսի երկերում «մտքի տիրակալը» ներկայանում է տարբեր կերպարներով։ Արիստոփանեսը Սոկրատեսին ներկայացնում է որպես սոփեստ, բնափիլիսոփա, Քսենոփանեսը՝ որպես ավանդապահ, օգտապաշտություն քարոզող փիլիսոփա, իսկ Պլատոնը՝ որպես «փիլիսոփայության մարմնացում», որպես ճշմարտություն որոնող մտածող, որը հմտորեն շարադրում է Պլատոնի ուսմունքը։ Սոկրատեսի կերպարի տարբեր մեկնաբանությունները պայմանավորված էին այն բանով, որ նա, լինելով բազմակողմանի ու հանրագիտակ մտածող և փիլիսոփայելու արվեստի մեծահմուտ վարպետ, տարբեր գաղափարներից կարողացել է ստեղծել օրգանական ու ամբողջական փիլիսոփայական ուսմունք։

Նյութի աղբյուր Elq.am

Հին հունական փիլիսոփայություն

Անտիկ Հունական փիլիսոփայությունը, փիլիսոփայական ուսմունքների այն ամբողջությունն է, որը ձևավորվել և զարգացել է Հին Հունաստանում մ.թ.ա. 6-րդ դարում ու մասամբ կամ ամբողջապես տիրապետել մինչև անտիկ դարաշրջանի ավարտը։ Անտիկ Հունական փիլիոփայությունը դարեր անց իր զարգացումն ու տարածումն է ունեցել Հին Հռոմում։ Այս շրջանի հիմնական աշխատությունները գրվել են հին հունարենով։

Ծագում

Անտիկ փիլիսոփաության ծագումը և զարգացումը պայմանավորված էր, ինչպես սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական, այնպես էլ հոգևոր-մշակութային մի շարք նախադրյալներով։ Հին հունաստանում փիլիսոփայությունը ծագում է այն ժամանակ, երբ ձևավորվում և հաստատվում է ստրկատիրական հասարակարգը, զարգանում է տնտեսությունը, մտավոր աշխատանքը տարանջատվում է ֆիզիկականից, այսինքն՝ մտավոր գործունեությունը ձեռք է բերում ինքնուրույնություն և անկախություն։ Մտավոր գործունեության ծավալումը նպաստեց քաղաք-պետությունների առաջացումը, որտեղ քաղաքացիներն ազատ մարդիկ էին, մասնակցում էին պետության կառավարմանը, օգտվում քաղաքական իրավունքներից։
Կենտրոնական պետականության բացակայությունը, որը անհրաժեշտաբար ենթադրում էր միասնական կրոնադոգմատիկական գաղափարախոսություն և բազմաթիվ քաղաք-պետությունների գոյության փաստը բարենպաստ պայմաններ էին ստեղծում մտքի ազատ դրսևորման համար։ Առանց այդ ազատության՝ հնարավոր չէ պատկերացնել հունական մշակույթի և փիլիսոփայության ծաղկումը։

Փիլիսոփաներն ու փիլիսոփայական առաջին ուսմունքները

Հին Հունաստանում փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը մեծ նպաստ են բերել «յոթ իմաստունները»՝ Կլեոբուլոսը, Սոլոնը, Հիլոնը, Թալեսը, Պիտակը, Բիանտոսը և Պերիանդրոսը, որոնցից պահպանված ասույթներում խտացված ամփոփվել է հույն ժողովրդի իմաստությունը և կենսափիլիսոփայությունը։ Հին Հունաստանում փիլիսոփայական առաջին ուսմունքները ձևավորվել են Հոնիայում՝ փոքրասիական հունական գաղթօջախներում, ուստի այդ փիլիսոփայությունը անվանվում է հոնիական։ Հոնիական փիլիսոփայության մեջ են մտնում Միլեթյան դպրոցի և Հերակլիտեսի ուսմունքները։

Փիլիսոփայություն

«Փիլիսոփայություն» բառը ծագել է հին հունական «փիլեո»-սիրել եւ «սոփիա»-իմաստություն բառերից եւ նշանակում է իմաստասիրություն: Որպես մարդկային հոգեւոր մշակույթի առանձին ձեւ այն առաջացել է Հին Հունաստանում մ. թ. ա. VI-V դարերում, շնորհիվ ստրկատիրական դեմոկրատիայի, որտեղ հաստատվել էր քաղաքական եւ հոգեւոր կյանքի, այդ թվում մտքի ազատություն: Փիլիսոփայությունը աշխարհայացքային գիտություն է: Իսկ աշխարհայացքը մարդու ընդհանուր հայացքներն են աշխարհի եւ իր՝ մարդու մասին:

Պատերազմ

Պատերազմ, քաղաքական-հասարակական միավորումների միջև հակամարտություն, որն արտահայտվում է հակամարտող կողմերի ռազմական ուժերի (բանակներ) միջև ռազմական (մարտական) գործողությունների տեսքով։

Որպես կանոն, պատերազմը հետապնդում է հակառակորդին սեփական կամքի պարտադրման նպատակը։ Ըստ 19-րդ դարի ռազմական փորձագետ Կարլ ֆոն Կլաուզևիցի ձևակերպման՝ «պատերազմը քաղաքականության շարունակությունն է այլ միջոցներով»։ Պատերազմի նպատակներին հասնելու հիմնական միջոցը կազմակերպված զինված պայքարն է, ինչպես նաև տնտեսական, դիվանագիտական, գաղափարական, տեղեկատվական և այլ միջոցներ։

Բանակը

Հայկական բանակը  հնուց հայտնի է եղել իր հզորությամբ :Արատտայի /Ք.ա 28-27 դ.դ/ բանակի մասին տեղեկանում ենք շումերական արձանագրություններից :Հայաս թագավորությունը  /Ք.ա  15-13դ.դ/ մարտի էր դուրս բերում 700մարտակառք և 10հազարանոց հետևակ:Սարդուրի 2-ի օրոք  երբ սահմանները ձգվում էին չորս ծովորի միջև զինված ուժերի թիվը  ընդհանուր 350 հազար էր:Այս թվի մեջ նաև նեռարված էին նվաճված երկրների զորքերը :   Արտաշեսյանների և Արշակունիների օրոք մեզ տեղեկություն է հասել մի փասթաթուղթից ,,Զորանամակ,, : Դրանում նշված էր թե քանի մարտիկ պետք է դուր բերվի մարտի:Արշակունիների օրոք  բաղկացած էր 120 հազար մարտիկներից: Դրանցից 4 հազար արքունական էին, ղեկավարվում էին բդեշխների կողմից և պաշտպանում երկրի սահմանները բոլոր չորս ուղղություններով: Բանակի մաս էին կազմում մարդպետական 15 հազարանոց գունդը և մաղխազական 10 հազարանոց գունդը, որով արքունական զորուժի ընդհանուր քանակը հասնում էր 65 հազարի: Մնացած 55 հազար մարտիկները ներկայացնում էին նախարարական զորաջոկատները: Բանակի հիմնական հարվածային ուժն այրուձին էր: Մեծ ուժ էին ազատներից կազմված հետևակային զորամասերը, ինչպես նաև պատերազմի ժամանակ հավաքագրվող ժողովրդական աշխարհազորը:

Բանակը զինված էր ժամանակի բոլոր տեսակի զենքերով՝ նետ ու աղեղ, նիզակ, պարսատիկ, տեգ, սուր, վահան, սակր և այլն: Քաղաքների պարիսպներն ավերելու համար օգտագործում էին բաբան և այլ պարսպակործան մեքենաներ: Մեծ նշանակություն էր տրվում քարանետ գործիքներին: Բանակն ուներ հետախուզական և սակրավորական զորամասեր, որոնցից վերջինը զբաղվում էր կռվի ժամանակ ճանապարհների անցկացումով, գետանցների ապահովումով և քաղաքների ու ամրոցների պարիսպների խորտակումով:

Պետական կարգը

Թագավորական արքունիքը մի շարք գործակալությունների ցանց էր, որոնք իրականացնում էին վարչական, զինվորական, տնտեսական, դիվանագիտական և այլ գործառույթներ:

Հազարապետությունը սահմանում էր պետական հարկերը, հսկում դրանց հավաքումը, ղեկավարում պետական նշանակություն ունեցող աշխատանքները՝ նոր քաղաքների ու ամրոցների կառուցում, ճանապարհների ու ջրանցքների անցկացում և այլն: Հազարապետությանն էին ենթարկվում հարկահավաք պաշտոնյաները: Այս պաշտոնն սկզբում զբաղեցնում էին Գնունիները, ապա Ամատունիները:

Սպարապետության գլուխ կանգնած էր սպարապետը, որի հրամանատարության տակ էին գտնվում արքունի և նախարարական ինչպես հեծյալ, այնպես էլ հետևակ ուժերը: Նա անմիջականորեն ենթարկվում էր թագավորին, որը համարվում էր երկրի զորքերի գլխավոր հրամանատարը: IV-V դդ. այս գործակալությունը Մամիկոնյան տան ժառանգական իրավունքն էր: Սպարապետին էին ենթարկվում չորս բդեշխները և երկրի նախարարական զորաջոկատներն ըստ թևերի ղեկավարող չորս սպարապետները:

Մարդպետություն գործակալությունը վերահսկում էր արքունի տիրույթները, պահպանում էր արքունի գանձերը և ապահովում երկրի ներքին կարգ ու կանոնը: Նա արքունի կանանոցի վերակացուն էր, արքայաժառանգի դայակը և թագավորի խորհրդատուն: Գործակալը, որ կրում էր հայր-մարդպետ տիտղոսը, նշանակվում էր ներքինիներից:

Մաղխազությունը իրականացնում էր արքունական պահակազորի պարտականությունը: Գործակալը՝ մաղխազը, թագավորի 10 հազար մարտիկներից բաղկացած թիկնապահ գնդի հրամանատարն էր: Մաղխազությունը Խորխոռունիների տան ժառանգական պաշտոնն էր:

Թագակապ ասպետություն գործակալությունը ղեկավարում էին Բագրատունիները, որոնց պարտականությունն էր խստիվ հետևել արքունիքում պալատական արարողակարգի կատարմանը, նախարարների զբաղեցրած գահերի հերթականությանը և ունեցած պատվանշաններին:

Մեծ դատավարությունը ղեկավարում էր կաթողիկոսը, որը եկեղեցական ժողովների միջոցով կանոններ և օրենքներ էր սահմանում, հետևում դրանց անշեղ կատարմանը, լուծում էր նախարարների միջև ծագած վեճերը և միջնորդի դեր էր կատարում թագավոր-նախարարներ հարաբերություններում:

Արքունի սենեկապետությունը ղեկավարում էր արքունի դիվանը կամ գրասենյակը: Սենեկապետը թագավորի անձնական քարտուղարն էր, արքունի գրագրության կազմակերպողը, արխիվի պահապանը:

Կային նաև այլ գործակալություններ:

Գառնու հեթանոսական տաճար

Գեղամա լեռների ճյուղերից մեկը ծունկ է տալիս Ազատ գետի աջ ափին և դառնում եռանկյունանաձև բարձրիկ հրվանդան:Հենց այդ հրվանդանի վրա է Գառնիի 24սյուներով հրաշակերտ տաջարը :Տաջարը կառուցվել է 77թ. կանգուն է եղել 1600 տարի:Հայաստանի ամենաերկարակյաց տաջարը փլվել է 1679 թ. հունիսի 4-ին ուժեղ երկրաշարժից:Տաջար նվիրված է եղել արևի  հայոց աստված Միհրին  24սյուներրը խորհրդանշել են օրվա 24 ժամը:Որից հետո  եղել է Տրդատ Գ-ի քրոջ Խոսրովադուխտի ամառանոցը :Պատմիչները նաև կոչել են Տրդատի թաղտ :Տաջարի կողքին կառուցվել են պալատական շենքեր նաև պահպանվել է բաղնիքի խճանկարով հատակ , որը պատրաստված է 15գույնի բնական տարբեր քարերից և պատկերվում է ծով և ծովային պատկերներ :Պատահայր Մովսեց Խորենացին գրել է , որ  բնակավայրը հիմնադրել է Հայկ նահապետի ՝ծոռ Գեղամը , որի թոռան Գառնիկի անունով են  կոչել Գառնի:Այժմ Հայաստանի տեսարժան վայրերից է :

Տիգրան Բ Մեծ

 

Տիգրան Բ-ն Արտաշես Ա արքայի թոռն է, Տիրանի (Տիգրան Ա) գահաժառանգ որդին: Արտավազդ Ա-ն, մ. թ. ա. 113–112թթ-ի հայ-պարթևական պատերազմում պարտություն կրելով, անժառանգ եղբորորդի Տիգրանին ստիպված պատանդ է տալիս պարթևներին: Հոր մահից հետո Տիգրանը վերադառնում է հայրենիք և մ. թ. ա. 95թ. թագադրվում Աղձնիքի սրբավայրերից մեկում (հետագայում այնտեղ կառուցում է Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը):

Իր ազատության դիմաց նա պարթև Միհրդատ Բ Արշակունուն (մ. թ. ա. 123–87թթ.) զիջել է «Յոթանասուն հովիտներ» կոչված տարածքը Մեծ Հայքի հարավ-արևելքում:

Տիգրանն իր գահակալության երկրորդ տարում Մեծ Հայքին է միացրել Ծոփքի թագավորությունը և դուրս եկել Եփրատի ափերը: Մ. թ. ա. 94թ.Արտաշատում կնքել է հայ-պոնտական դաշինքը: Պոնտոսի թագավոր Միհրդատ VI Եվպատորն այդ առթիվ իր դուստր Կլեոպատրային կնության է տվել Տիգրանին: Հավատարիմ այդ դաշնագրին՝ մ. թ. ա. 93–91թթ. Հայոց արքան վճռականորեն պայքարել է Կապադովկիայում հռոմեական տիրապետության հաստատման դեմ:

Սակայն Պարթևստանի հետ Հռոմի դաշնակցությունը հարկադրել է Տիգրան Բ-ին դադարեցնել առճակատումը: Թիկունքը հյուսիսից ապահովելու համար  մ. թ. ա. 91–86թթ.Տիգրանն իրեն է ենթարկել Վիրքն ու Աղվանքը և նախապատրաստվել Պարթևստանի դեմ պատերազմի: Մ. թ. ա. 87–85թթ. հաղթել է հայ-պարթևական պատերազմում. վերադարձրել է «Յոթանասուն հովիտները», գրավել Ատրպատական-Մարաստանը, հասել մինչև Եկբատան քաղաքը, ապա գրավել Հյուսիսային Միջագետքը, Կորդուքը, Ադիաբենեն, Միգդոնիան, Օսրոյենեն: Մ. թ. ա. 85թ-ի հայ-պարթևական պայմանագրով Տիգրան Բ-ն Առաջավոր Ասիայում հաստատել է իր գերիշխանությունը. պարթև Արշակունիները նրան են զիջել արքայից արքա տիտղոսը:

Հռոմեական սենատ

Հռոմի սենատ Հին Հռոմի  բարձրագույն մարմիններից մեկը։ Ծագել է Արիստոկրատ ցեղերի ավագանիներից արքայական դարաշրջանի վերջում (մոտ մ.թ.ա. VI դարում)։

Պետության հիմնադրման ժամանակ սենատը, Մագիստրատների և հանրային ժողովների (կոմիցիաների) հետ միասին, դարձել էր հանրային կյանքի կարևոր մասը։ Սենատի կազմի մեջ ցմահ մտնում էին նախկին մագիստրատները՝այսպիսով սենատում կուտակվում էին քաղաքական ուժերը և Հռոմի կառավարմանփորձը։

Մարկոս Կրասոս

Մարկոս Լիկինիոս Կրասոս  մ. թ. ա. 115, Հռոմ — մ. թ. ա. 53, հունիսի 11, մ. թ. ա. 53կամ հունիսի 12, մ. թ. ա. 53, Խառան), հռոմեացի զորավար և քաղաքական գործիչ, եռապետ, իր ժամանակի ամենահարուստ մարդկանցից մեկը։

Մեծ հարստություն է կուտակել Սուլլայի պրոսկրիպցիաների ժամանակ։ 71-ին Գնեոս Պոմպեոսի հետ ճնշել է Սպարտակի ապստամբությունը։ 70-ին ընտրվել է կոնսուլ։ 60-ին Հուլիոս Կեսարի և Պոմպեոսի հետ ստեղծել է առաջին եռապետությունը։ Մ.թ.ա. 55-ին երկրորդ անգամ ընտրվել է կոնսուլ, ստացել Ասորիքի կառավարումը։

Մ.թ.ա. 54-ին հարձակվել է Պարթևաստանի վրա, գրավել մի քանի քաղաք, ապա վերադարձել Ասորիք՝ ձմեռելու։ Հայոց արքա Արտավազդ Բ-ն Մեծ Հայքը հռոմեական և պարթևական զորքերի հարձակումներից զերծ պահելու համար այցելել է Կրասոսին, առաջարկել պարթևների դեմ արշավել Հայաստանի վրայով և ոչ Միջագետքի ամայի տարածություններով, ինչպես որոշել էր Կրասոսը։ Մերժելով այդ ծրագիրը՝ Կրասոսը մ.թ.ա. 53 թ. գարնանը իր զորքերով՝ մոտավորապես 52-54 հազար մարտիկ, անցնում է Հռոմի և Պարթևաստանի սահման հանդիսացող Եփրատ գետը՝ նախաձեռնելով Պարթևական արշավանքը։ 53 թ. հունիսի 9-ին Խառանի (ժամանակակից Ուրֆայի հարավում) մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում հռոմեական զորքերը ջախջախվում են։ Ճակատամարտում զոհվում են Կրասոսը և նրա որդին, սպանվում է 20, 000 և գերի վերցվում մոտավորապես 10, 000 հռոմեական զինվոր։ Հարուստ ավարի հետ միասին պարթևները գրավում են լեգեոնների արծվադրոշները, ինչը մեծագույն անարգանք էր հռոմեական զենքի և Հռոմի փառքի համար։ Պարթևական զորավար Սուրենը Մեծ Հայքում գտնվող պարթևաց արքա Որոդես II-ին է ուղարկել Կրասոսի գլուխը, որը ցուցադրվել է Արտաշատում՝ Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիներ»-ի ներկայացման ժամանակ։

Մարկոս Անտոնիոս

Մարկոս Անտոնիոս(հունվարի 17, մ. թ. ա. 83, Հռոմ — օգոստոսի 4, մ. թ. ա. 30, Ալեքսանդրիա), հռոմեական քաղաքական գործիչ, զորավար։ Մոր կողմից եղել է Հուլիոս Կեսարի ազգականը։ Պաղեստինում և Եգիպտոսումպատերազմի ժամանակ առաջ է քաշվել որպես հեծելազորի պետ։ Մ.թ.ա. 49-45-ի քաղաքական պատերազմում պաշտպանել է Հուլիոս Կեսարին։ Մ.թ.ա. 43-ին, հանրապետական զորքերի պարտությունից հետո, Օկտիվիանոսի և Մարկոս Լեպիդոսի հետ կազմել է 2-րդ եռապետությունը։ Հռոմի տիրույթները բաժանելիս ստացել է արևելյան պրովինցիաները։ Մ.թ.ա. 37-ին ամուսնացել է Եգիպտոսի թագուհի Կլեոպատրայի հետ, վարել ցոփ կյանք, եղել բռնակալ, մղել զավթողական պատերազմներ, ջանացել ստրկացնել Արևելքի երկրները։ Մ.թ.ա. 39-ին պարթևներից գրավել է Ասորիքը։ Մ.թ.ա. 36-ին Հայաստանի վրայով արշավանքի է դուրս եկել պարթևների դեմ և օգոստոսին, Ատրպատականի Պրաասպա քաղաքի մոտ ծանր պարտություն կրելով, վերադարձել է Եգիպտոս։ Մ.թ.ա 34-ին ներխուժել է Հայաստան, ուխտադրժորեն ձերբակալել Արտավազդ Բ-ին։ Հայոց թագավորը տարվել է Եգիպտոս և գլխատվել մ.թ.ա. 31-ին։ Անտոնիոսը կողոպտել է Երիզայում գտնվող Անահիտ աստվածահու մեհյանը՝ հափշտակելով նրա ոսկեձույլ արձանը։ Անտոնիոսը Կլեոպատրային և նրանից ունեցած զավակներին է նվիրել Արևելքի մի շարք երկրներ. վեցամյա Ալեքսանդրը հռչակվել է Հայաստանի և Պարթևաստանի թագավոր, որոնք դեռ պետք է նվաճվեին։ Անտոնիոսի քաղաքականությունը պառակտեց եռապետությունը և նրա դեմ հանեց Հռոմի հասարակական կարծիքը։ Սենատը պատերազմ հայտարարեց Կլեոպատրային։ Մ.թ.ա. 31-ին, Ակտիում հրվանդանի մոտ, Օկտավիանոսը պարտության մատնեց Եգիպտոսի և Անտոնիոսի միացյալ նավատորմը։ Օկտավիանոսի զորքերը, մտնելով Եգիպտոս, պաշարեցին Ալեքսանդրիան, ուր և Անտոնիոսը ինքնասպանություն գործեց։