Մայրենի լեզվի օրեր

Թեմա

• Հայերենն իր երկու ճյուղերով՝արևելահայերեն և արևմտահայերեն
• Հայերենի ծագումը, հնդեվրոպական լեզու, դրա տրոհումից առաջացած լեզուներ

Հայերեն, հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի առանձին ճյուղ հանդիսացող լեզու։ Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պետական լեզուն է։ Իր շուրջ հինգհազարամյա գոյության ընթացքում հայերենը շփվել է տարբեր ժողովուրդների, բազմաթիվ լեզուների հետ, սակայն պահպանել է իր ինքնուրույնությունը, քերականական կառուցվածքի և բառապաշարի  ինքնատիպությունը։

Հայոց լեզվով ստեղծվել է մեծ գրականություն: Գրաբարով է ավանդված հայ հին պատմագրությունը, գիտափիլիսոփայական, մաթեմատիկական, բժշկագիտական, աստվածաբանական-դավանաբանական գրականությունը։ Միջին գրական հայերենով են մեզ հասել միջնադարյան հայ քնարերգության գլուխգործոցները, բժշկագիտական, իրավագիտական նշանակալի աշխատություններ։ Գրական նոր հայերենի արևելահայերեն ու արևմտահայերեն գրական տարբերակներով ստեղծվել է գեղարվեստական, հրապարակախոսական ու գիտական բազմատիպ ու բազմաբնույթ հարուստ գրականություն։

Հայերենը լայնորեն օգտագործվում է պատմական Հայաստանի տարածքներում (Ջավախք, Պարսկահայք, Արևմտյան Հայաստանի որոշ շրջաններ) և Հայկական սփյուռքում: Առավել կիրառական է Եվրոպայում (Ֆրանսիա, Գերմանիա, Իսպանիա, Բելգիա, Շվեյցարիա, Իտալիա, Հունաստան, Բուլղարիա և այլն), Մերձավոր Արևելքում (հիմնականում Իրան, Սիրիա, Լիբանան, Իրաք, Պաղեստին, Իսրայել, Եգիպտոս, մասամբ՝ Թուրքիա) և նախկին ԽՍՀՄ հանրապետություններում՝ Ռուսաստանում (Հարավային դաշնային տարածաշրջան, Մոսկվա և խոշոր քաղաքներ), Վրաստանում, Ուկրաինայում և այլուր։

Արևմտյան կիսագնդում հայերեն են խոսում ԱՄՆ-ում, Կանադայում, Լատինական Ամերիկայում (Ուրուգվայ, Արգենտինա, Բրազիլիա)։ Հայկական համայնքներ կան նաև Աֆրիկայում, Ավստրալիայում և այլուր։

Հայերեն լեզվակիրների քանակը կազմում է 7-9 միլիոն մարդ։ Աշխարհի հայ բնակչությունը տարբեր տվյալներով 10-12 միլիոն մարդ է։

Հայերենը՝ հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի ինքնուրույն ճյուղ

19-րդ դարի երկրորդ կեսին, երբ լեզվաբանությունն ու լեզվագիտությունը նոր թափով էին առաջ ընթանում, գերմանացի լեզվաբան Հայնրիխ Հյուբշմանը 1875 թվականին հրատարակված «Հայերենի դիրքը հնդեվրոպական լեզուների շարքում» հոդվածում ապացուցում է, որ հայերենը հնդեվրոպական լեզուների մեջ ինքնուրույն լեզվաճյուղ է, իսկ պարսկերենի և հնագույն այլ լեզուների հետ ունեցած ընդհանրությունները (հիմնականում բառապաշարային) ոչ թե ծագմամբ են պայմանավորված, այլ հետագա շրջանի փոխառություններ են։ Մինչ այսօր այս տեսակետը համարվում է ճիշտ, և հայերենը շարունակում է իր ուրույն տեղը զբաղեցնել այդ լեզվաընտանիքում։

Հայերենի առաջին պատմահամեմատական մեթոդի հեղինակները՝ Հ. Պետերմանը և Ֆ. Վինդշմանը առաջ էին քաշում այն դրույթը, ըստ որի հայերենը պատկանում է հնդիրանյան/արիական/ լեզվախմբին։ Դրան էին հանգեցրել շուրջ 1400 բառերի առկայությունը, որոնք պարսկերենից փոխառություններ էին։ Սակայն այս տեսակետը հետագայում մերժվեց։

Գրական հայերենի զարգացման փուլեր

Հայերենը անցել է զարգացման երկարատև ուղի, սակայն հիմնական տեղեկություններ մեզ հայտնի են 5-րդ դարից (405 թ.-ից)՝ գրերի գյուտից սկսած։ Մինչ Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից հայերեն ժամանակակից այբուբենի ստեղծելը, անշու՛շտ, հայերենն ու հայերեն գրերը գոյություն են ունեցել, քանի որ այն հանդիսացել է նախկինում ձևավորված հայկական թագավորությունների և պետական կազմավորումների պաշտոնական լեզուն։ Որպես ապացույց է ներկայացվում նաև հայ թագավոր Աբգար V–ի և Հիսուս Քրիստոսի միջև եղած նամակագրությունը, որը եղել է հայերեն^[6]: Սակայն հայերենի նախամաշտոցյան շրջանի մասին տեղեկությունները քիչ են կամ դեռևս չեն հայտնաբերվել, այդ իսկ պատճառով այս տեսակետի մասին քիչ է խոսվում։

405 թ.-ին Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծում է հայոց գրերը՝ սկիզբ դնելով հայերենի գրային ժամանակակից փուլին, որն իր հերթին բաժանվում է մի քանի ենթափուլերի։

Գրաբար

Գրային հայերենի առաջին փուլը հին հայերենն է կամ, ինչպես ընդունված է կոչել, գրաբարը։ Գրաբարը հայերենի հին շրջանի գրական մշակված տարբերակի անվանումն է։ Այն օգտագործվում էր գրիչների մատյաններում, եկեղեցական ծիսակատարությունների ժամանակ և առօրյա կյանքում, սակայն ժամանակի ընթացքում խոսակցական լեզուն այնքան է հեռանում գրական լեզվից, որ հասարակ շինականը չէր հասկանում այն։ Այնուամենայնիվ գրաբարը լայնորեն գործածվում էր մինչ 11-րդ դար: Առաջին նախադասությունը, որ գրվել է գրաբարով, գրվել է Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից և այն է՝

ՃԱՆԱՉԵԼ ԶԻՄԱՍՏՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԶԽՐՏ, ԻՄԱՆԱԼ ԶԲԱՆՍ ՀԱՆՃԱՐՈՅ

Վերջինս նշանակում է ճանաչիր իմաստությունը և խրատը, իմացիր հանճարի խոսքերը:

Այդ շրջանում են ստեղծագործել Մովսես Խորենացին, Կորյունը, Ագաթանգեղոսը և այլք։

Ի մեծատառ։ 14-րդ դարի ձեռագիր		Ք մեծատառ։ 18-րդ դարի ձեռագիր		Գ մեծատառ։ 17—18դդ. ձեռագիր		Մեծատառերով ձեռագիր, 18-րդ դար

Աշխարհաբար

Աշխարհաբարը կամ նոր հայերենը գործածվել է 17-րդ դարից և վերջնականապես ձևավորվելով 19-րդ դարում: Այսօր աշխարհաբարը համարվում է հայ ժողովրդի հաղորդակցման հիմնական միջոցը։ Աշխարհաբարի հիմնադիրը հայոց մեծ բանաստեղծ և լուսավորիչ Խաչատուր Աբովյանն է։

Արդի հայերենը՝ աշխարհաբարը, հանրությանն է ներկայանում երկու ճյուղով՝ Արևմտահայերեն և Արևելահայերեն:

Արևմտահայերեն

Գործածվում է սփյուռքահայերի, բացառությամբ՝ Ռուսաբնակ, Իրանաբնակ և Ջավախքի, ինչպես նաև Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից (Գանձակ, Նախիջևան, Շակաշեն, Բաքու, Սումգայիթ) բռնագաղթված հայության կողմից։ Այս ճյուղը առաջացել է Կոստանդնուպոլսի և Տրապիզոնի բարբառների միախառնումից։

Արևելահայերեն

Գործածվում է Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունների, ինչպես նաև վերոհիշյալ երեք երկրներում ապրող հայերի կողմից որպես գրական լեզու։ Այս ճյուղն առաջացել է Վանի, Խոյի և մեծապես Այրարատյան բարբառի միախառնումից։ Այսօր Հայաստանի և Արցախի տարածքում տիրապետող գրական լեզուն արևելահայերենն է։

Այբուբեն

Հայերենի այբուբենն ստեղծվել է Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից 5-րդ դարի սկզբում։ «Օ» և «Ֆ» տառերն ավելացվել են XII դարում։

Տառ	Տառի անվանում					Արտասանություն			Տրանս- լիտե րա	Թվային արժեք
	Ավանդ. ուղղա- գրու- թյուն	Արդի ուղղա- գրու- թյուն	Արտասա- նություն			Ավան- դական	Արևելա- հայ.	Արևմտա- հայ.	Լատի- նական
			Ավան- դական	Արևելա- հայ.	Արևմտա- հայ.
Ա ա	այբ		[aɪb]		[aɪpʰ]	[ɑ]			a	1
Բ բ	բեն		[bɛn]		[pʰɛn]	[b]		[pʰ]	b	2
Գ գ	գիմ		[gim]		[kʰim]	[g]		[kʰ]	g	3
Դ դ	դա		[dɑ]		[tʰɑ]	[d]		[tʰ]	d	4
Ե ե	եչ		[jɛtʃʰ]			[ɛ], երբեմն [jɛ]1			e	5
Զ զ	զա		[zɑ]			[z]			z	6
Է է	է		[ɛː]	[ɛ]		[ɛː]	[ɛ]		ē	7
Ը ը	ըթ		[ətʰ]			[ə]			ë	8
Թ թ	թօ	թո	[tʰo]			[tʰ]			t‘	9
Ժ ժ	ժէ	ժե	[ʒɛː]	[ʒɛ]		[ʒ]			ž	10
Ի ի	ինի		[ini]			[i]			i	20
Լ լ	լիւն	լյուն	[lʏn]²			[l]			l	30
Խ խ	խէ	խե	[χɛː]	[χɛ]		[χ]			x	40
Ծ ծ	ծա		[tsɑ]	[tsʼɑ]	[dzɑ]	[ts]	[tsʼ]	[dz]	ç	50
Կ կ	կեն		[kɛn]	[kʼɛn]	[gɛn]	[k]	[kʼ]	[g]	k	60
Հ հ	հօ	հո	[ho]			[h]			h	70
Ձ ձ	ձա		[dzɑ]		[tsʰɑ]	[dz]		[tsʰ]	j	80
Ղ ղ	ղատ		[ɫɑt]	[ʁɑtʼ]	[ʁɑd]	[ɫ]	[ʁ]		ġ	90
Ճ ճ	ճէ	ճե	[tʃɛː]	[tʃʼɛ]	[ʤɛ]	[tʃ]	[tʃʼ]	[ʤ]	č̣	100
Մ մ	մեն		[mɛn]			[m]			m	200
Յ յ	յի	հի	[ji]	[hi]		[j]	[h]³, [j]		y	300
Ն ն	նու		[nu]			[n]			n	400
Շ շ	շա		[ʃɑ]			[ʃ]			š	500
Ո ո	վօ	ո	[o]	[vo]		[o], երբեմն [vo]4			o	600
Չ չ	չա		[tʃʰɑ]			[tʃʰ]			č	700
Պ պ	պէ	պե	[pɛː]	[pʼɛ]	[bɛ]	[p]	[pʼ]	[b]	p	800
Ջ ջ	ջէ	ջե	[ʤɛː]	[ʤɛ]	[tʃʰɛ]	[ʤ]		[tʃʰ]	ǰ	900
Ռ ռ	ռա		[rɑ]		[ɾɑ]	[r]		[ɾ]	ṙ	1000
Ս ս	սէ	սե	[sɛː]	[sɛ]		[s]			s	2000
Վ վ	վև	վեվ	[vɛv]			[v]			v	3000
Տ տ	տիւն	տյուն	[tʏn]	[tʼʏn]5	[dʏn]	[t]	[tʼ]	[d]	t	4000
Ր ր	րէ	րե	[ɹɛː]	[ɾɛ]6	[ɾɛ]	[ɹ]	[ɾ]		r	5000
Ց ց	ցօ	ցո	[tsʰo]			[tsʰ]			c‘	6000
Ւ ւ	հիւն	վյուն	[wʏn]	[vʏn]	[hʏn]	[w]	[v]8		w	7000
Փ փ	փիւր	փյուր	[pʰʏɹ]	[pʰʏɾ]		[pʰ]			p‘	8000
Ք ք	քէ	քե	[kʰɛː]	[kʰɛ]		[kʰ]			k‘	9000
Ավելացվել է 12-րդ դարում
Օ օ	օ		[o]			[o]			ò	չկա
Ֆ ֆ	ֆէ	ֆե	[fɛː]	[fɛ]		[f]			f	չկա